होमी जहांगीर भाभा हे एक प्रतिभावान शास्त्रज्ञ, दूरदर्शी नेते आणि भारताच्या अणु कार्यक्रमाचे प्रेरक शक्ती होते. विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातील त्यांच्या योगदानाने भारताच्या प्रगती आणि विकासावर खोल ठसा उमटवला आहे. या असामान्य व्यक्तीच्या जीवनाचा, कामगिरीचा आणि वारशाचा आपण आढावा घेऊया.
लहानपण आणि शिक्षण
होमी भाभा यांचा जन्म ३० ऑक्टोबर १९०९ रोजी मुंबईत झाला. ते एका श्रीमंत आणि प्रभावशाली पारशी कुटुंबातून आले होते. त्यांचे वडील जहांगीर होरमुसजी भाभा हे एक प्रसिद्ध वकील होते, आणि त्यांची आई मेहेरबाई भाभा गृहिणी होत्या.
लहानपणापासूनच भाभा यांनी असामान्य बुद्धिमत्ता आणि जिज्ञासा दाखवली. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण मुंबईतील कॅथेड्रल आणि जॉन कॉनन शाळेत झाले. १६ व्या वर्षी त्यांनी सीनियर कैम्ब्रिज परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण केली.
१९२७ मध्ये, भाभा यांत्रिक अभियांत्रिकी शिकण्यासाठी इंग्लंडमधील कैम्ब्रिज विद्यापीठात गेले. परंतु त्यांची खरी आवड भौतिकशास्त्रात होती. कैम्ब्रिजमध्ये असताना, त्यांनी आपल्या वडिलांना पत्र लिहून अभियांत्रिकीऐवजी भौतिकशास्त्र शिकण्याची इच्छा व्यक्त केली.
शैक्षणिक कामगिरी
भाभा यांच्या शैक्षणिक प्रवासात प्रतिभा आणि क्रांतिकारक संशोधन यांचा संगम झाला:
- त्यांनी १९३० मध्ये कैम्ब्रिज विद्यापीठातून यांत्रिक अभियांत्रिकीची पदवी पूर्ण केली.
- १९३४ मध्ये त्यांनी कैम्ब्रिज विद्यापीठातून अणु भौतिकशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली.
- त्यांचे संशोधन विश्वकिरण आणि क्वांटम सिद्धांत या त्या काळातील अत्याधुनिक भौतिकशास्त्राच्या क्षेत्रांवर केंद्रित होते.
- १९३५ मध्ये, भाभा यांनी रॉयल सोसायटीच्या कार्यवाहीत एक शोधनिबंध प्रकाशित केला, ज्यात त्यांनी इलेक्ट्रॉन-पॉझिट्रॉन विखुरणाचा छेद-क्षेत्र मोजला. या प्रक्रियेला नंतर भाभा विखुरण असे नाव देण्यात आले, जे त्यांच्या या क्षेत्रातील महत्त्वपूर्ण योगदानाचे प्रतीक आहे.
- त्यांनी नोबेल पुरस्कार विजेते नील्स बोर यांच्यासोबत क्वांटम सिद्धांतावर काम केले आणि विश्वकिरणांच्या आकलनात महत्त्वाचे योगदान दिले.
भारतात परतणे आणि सुरुवातीचा कारकीर्द
१९३९ मध्ये दुसरे महायुद्ध सुरू झाले तेव्हा भाभा सुट्टीसाठी भारतात होते. त्यांनी भारतातच राहण्याचा निर्णय घेतला आणि बंगळुरूच्या इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्समध्ये भौतिकशास्त्राचे रीडर म्हणून रुजू झाले. या निर्णयाने त्यांच्या भारतातील प्रसिद्ध कारकिर्दीची सुरुवात झाली.
इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्समध्ये, भाभा यांनी आणखी एका प्रसिद्ध भारतीय शास्त्रज्ञ सी.व्ही. रामन यांच्या मार्गदर्शनाखाली काम केले. या काळात त्यांनी:
- संस्थेत विश्वकिरण संशोधन विभाग स्थापन केला.
- १९४१ मध्ये त्यांची रॉयल सोसायटीचे फेलो म्हणून निवड झाली, जी त्यांच्या वैज्ञानिक कामगिरीची प्रतिष्ठित मान्यता होती.
- १९४२ मध्ये त्यांना कैम्ब्रिज विद्यापीठाचा अॅडम्स पुरस्कार मिळाला.
- १९४३ मध्ये त्यांची इंडियन सायन्स काँग्रेसच्या भौतिकशास्त्र विभागाचे अध्यक्ष म्हणून नियुक्ती झाली.
टीआयएफआरची स्थापना आणि भारताचा अणु कार्यक्रम
१९४५ मध्ये, भाभा यांनी भारतातील वैज्ञानिक संशोधनाचे भविष्य घडवणारे एक महत्त्वाचे पाऊल उचलले. त्यांनी सर दोराबजी टाटा ट्रस्टच्या मदतीने मुंबईत टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (टीआयएफआर) ची स्थापना केली.
टीआयएफआरची स्थापना ही भारताच्या वैज्ञानिक प्रवासातील एक महत्त्वाची वळण होती. ते भौतिकशास्त्र आणि गणिताच्या प्रगत संशोधनाचे केंद्र बनले, ज्याने देशभरातील प्रतिभावान शास्त्रज्ञांना आकर्षित केले.
भारत स्वातंत्र्याच्या उंबरठ्यावर असताना, भाभा यांनी देशाच्या विकासासाठी अणुऊर्जेच्या क्षमतेची ओळख करून घेतली. त्यांनी पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांना पत्र लिहून भारताच्या भविष्यासाठी अणुऊर्जेचे महत्त्व अधोरेखित केले.
अणुऊर्जा आयोग आणि अणु कार्यक्रम
१९४८ मध्ये, भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर लगेच, भाभा यांची नव्याने स्थापन झालेल्या अणुऊर्जा आयोगाचे अध्यक्ष म्हणून नियुक्ती करण्यात आली. याने भारताच्या अणु कार्यक्रमाची अधिकृत सुरुवात झाली.
भाभा यांच्या नेतृत्वाखाली, भारताच्या अणु कार्यक्रमाने वेगाने प्रगती केली:
- १९५४ मध्ये त्यांनी ट्रॉम्बे येथे अणुऊर्जा संस्था स्थापन केली (नंतर भाभा अणुसंशोधन केंद्र किंवा बीएआरसी असे नाव देण्यात आले).
- १९५६ मध्ये भारताचा पहिला अणुभट्टी, अप्सरा, कार्यान्वित झाला. हा आशियातील पहिला संशोधन रिअॅक्टर होता.
- भाभा यांनी भारतासाठी तीन-टप्प्यांचा अणुऊर्जा कार्यक्रम तयार केला, जो देशातील विपुल थोरियम साठ्यावर केंद्रित होता.
- तारापूर येथील भारताच्या पहिल्या अणुऊर्जा केंद्राच्या स्थापनेत त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली, जे १९६९ मध्ये कार्यान्वित झाले.
भाभा यांची भारताच्या अणु कार्यक्रमाबद्दलची दृष्टी
भाभा यांचा भारताच्या अणु कार्यक्रमाबद्दलचा दृष्टिकोन बहुआयामी होता:
- ऊर्जा सुरक्षा: त्यांनी भारताच्या वाढत्या ऊर्जा गरजांसाठी अणुऊर्जेला एक उपाय म्हणून पाहिले.
- स्वावलंबन: भाभा यांनी परदेशी देशांवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी अणु तंत्रज्ञानाच्या स्वदेशी विकासावर भर दिला.
- शांततापूर्ण वापर: अणुशस्त्रांचा पर्याय खुला ठेवत असतानाच, भाभा यांनी अणुऊर्जेच्या शांततापूर्ण उपयोगांवर भर दिला.
- मानव संसाधन विकास: त्यांनी कुशल अणु शास्त्रज्ञ आणि अभियंते तयार करण्यासाठी बीएआरसी प्रशिक्षण शाळा स्थापन केली.
आंतरराष्ट्रीय वैज्ञानिक समुदायाला योगदान
भाभा यांचा प्रभाव भारताच्या सीमेपलीकडे पसरला होता:
- १९५५ मध्ये जिनिव्हा येथे झालेल्या अणुऊर्जेच्या शांततापूर्ण वापरावरील संयुक्त राष्ट्र परिषदेचे ते अध्यक्ष होते.
- १९६० ते १९६३ या काळात ते इंटरनॅशनल युनियन ऑफ प्युअर अँड अप्लाइड फिजिक्सचे अध्यक्ष होते.
- भाभा हे विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातील आंतरराष्ट्रीय सहकार्याचे जोरदार समर्थक होते.
वैज्ञानिक योगदान
भाभा यांनी भौतिकशास्त्राच्या विविध क्षेत्रांत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले:
- भाभा विखुरण: इलेक्ट्रॉन-पॉझिट्रॉन विखुरणावरील त्यांचे काम क्वांटम इलेक्ट्रोडायनॅमिक्ससाठी मूलभूत आहे.
- विश्वकिरणांचा कॅस्केड सिद्धांत: वॉल्टर हेटलर यांच्यासोबत, भाभा यांनी विश्वकिरणांमध्ये इलेक्ट्रॉन-पॉझिट्रॉन शॉवर्सच्या निर्मितीचा सिद्धांत विकसित केला. हा भाभा-हेटलर सिद्धांत म्हणून ओळखला जातो.
- सापेक्षतावादी तरंग समीकरणे: त्यांनी मूलभूत कणांसाठी सापेक्षतावादी तरंग समीकरणांवर काम केले.
- मेसॉन सिद्धांत: भाभा यांनी मेसॉन्स, जे उपअणुकण आहेत, त्यांच्या आकलनात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.
पुरस्कार आणि मान्यता
भाभा यांना त्यांच्या योगदानासाठी अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळाले:
- पद्मभूषण (१९५४): भारताचा तिसरा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार.
- रॉयल सोसायटीचे फेलो (१९४१)
- कैम्ब्रिज विद्यापीठाचा अॅडम्स पुरस्कार (१९४२)
- इंडियन सायन्स काँग्रेसचे अध्यक्ष (१९५१)
- भौतिकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कारासाठी अनेकदा नामांकन (१९५१ आणि १९५३-१९५६)
तीन-टप्प्यांचा अणुऊर्जा कार्यक्रम
भारताच्या अणु धोरणातील भाभा यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे तीन-टप्प्यांचा अणुऊर्जा कार्यक्रम तयार करणे. हा दूरदर्शी कार्यक्रम भारताच्या विपुल थोरियम साठ्याचा वापर करण्यासाठी डिझाइन केला गेला होता:
- टप्पा १: नैसर्गिक युरेनियम वापरणारे दाबयुक्त भारी पाणी रिअॅक्टर (पीएचडब्ल्यूआर).
- टप्पा २: टप्पा १ मधून मिळालेले प्लुटोनियम-२३९ वापरणारे फास्ट ब्रीडर रिअॅक्टर (एफबीआर).
- टप्पा ३: थोरियमपासून मिळालेले युरेनियम-२३३ वापरणारे प्रगत भारी पाणी रिअॅक्टर (एएचडब्ल्यूआर).
या कार्यक्रमाचा उद्देश देशांतर्गत संसाधनांचा जास्तीत जास्त वापर करून भारताची दीर्घकालीन ऊर्जा सुरक्षा साध्य करणे हा होता.
महत्त्वाच्या संस्थांची स्थापना
भाभा यांच्या नेतृत्वाखाली, अनेक महत्त्वाच्या संस्थांची स्थापना करण्यात आली ज्या भारताच्या वैज्ञानिक आणि तांत्रिक विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत:
- टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (टीआयएफआर): १९४५ मध्ये स्थापन, ते मूलभूत विज्ञानातील उत्कृष्टता केंद्र बनले.
- भाभा अणुसंशोधन केंद्र (बीएआरसी): १९५४ मध्ये अणुऊर्जा संस्था, ट्रॉम्बे म्हणून स्थापन, भाभा यांच्या निधनानंतर त्यांचे नाव देण्यात आले.
- अणुऊर्जा आयोग: भारताच्या अणु कार्यक्रमावर देखरेख ठेवण्यासाठी १९४८ मध्ये स्थापन.
- अणुऊर्जा विभाग: भारताच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमाचे व्यवस्थापन करण्यासाठी १९५४ मध्ये स्थापन.
भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमातील भाभा यांची भूमिका
भाभा प्रामुख्याने अणु विज्ञानातील त्यांच्या योगदानासाठी ओळखले जातात, परंतु त्यांनी भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमाच्या प्रारंभिक टप्प्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली:
- त्यांनी १९६२ मध्ये इंडियन नॅशनल कमिटी फॉर स्पेस रिसर्च (इन्कोस्पार) च्या स्थापनेला पाठिंबा दिला.
- भाभा यांनी विक्रम साराभाई, जे नंतर भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमाचे जनक बनले, त्यांना प्रोत्साहन दिले.
- त्यांनी भारताच्या विकासासाठी अंतराळ तंत्रज्ञानाची क्षमता ओळखली आणि या दिशेने सुरुवातीच्या प्रयत्नांना पाठिंबा दिला.
भाभा यांच्या मृत्यूच्या रहस्यमय परिस्थिती
२४ जानेवारी १९६६ रोजी होमी भाभा यांचे आयुष्य दुर्दैवाने संपले. ते व्हिएन्नाला एका बैठकीसाठी प्रवास करत असताना त्यांची एअर इंडियाची विमानाने स्विस आल्प्समधील मॉन्ट ब्लाँकजवळ अपघात झाला. त्यावेळी ते ५६ वर्षांचे होते.
भाभा यांच्या मृत्यूच्या परिस्थितींमुळे विविध कट सिद्धांतांना चालना मिळाली:
- काहींचा असा अंदाज आहे की भारताच्या अणु कार्यक्रमातील त्यांच्या भूमिकेमुळे ते हत्येचे बळी ठरले असावेत.
- इतर असा विचार करतात की ते शीत युद्धाच्या राजकारणाशी संबंधित असू शकते.
- तथापि, अधिकृत चौकशांनी असा निष्कर्ष काढला आहे की हा अपघात वैमानिकाच्या चुकीमुळे झाला.
परिस्थिती काहीही असली तरी, भाभा यांचा अकाली मृत्यू भारताच्या वैज्ञानिक समुदायासाठी आणि संपूर्ण देशासाठी एक मोठे नुकसान होते.
वारसा आणि प्रभाव
होमी भाभा यांचा वारसा भारताच्या वैज्ञानिक आणि तांत्रिक परिदृश्यावर प्रभाव टाकत राहतो:
- अणुऊर्जा: त्यांनी सुरू केलेला भारताचा अणुऊर्जा कार्यक्रम देशासाठी ऊर्जेचा महत्त्वाचा स्रोत बनून राहिला आहे.
- वैज्ञानिक संस्था: टीआयएफआर आणि बीएआरसी सारख्या त्यांनी स्थापन केलेल्या संस्था भारतातील वैज्ञानिक संशोधनाच्या अग्रभागी आहेत.
- स्वावलंबन: स्वदेशी विकासावर त्यांनी दिलेला भर विविध क्षेत्रांतील भारताच्या तंत्रज्ञानाच्या दृष्टिकोनाला आकार देत आहे.
- मानव संसाधन विकास: त्यांनी सुरू केलेल्या प्रशिक्षण कार्यक्रमांनी कुशल शास्त्रज्ञ आणि अभियंत्यांच्या पिढ्या तयार केल्या आहेत.
- आंतरराष्ट्रीय सहकार्य: आंतरराष्ट्रीय वैज्ञानिक सहकार्य वाढवण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांचा भारतीय विज्ञानाला लाभ होत आहे.
निष्कर्ष
होमी जहांगीर भाभा हे एक दूरदृष्टी असलेले शास्त्रज्ञ होते ज्यांच्या योगदानाने भारताच्या वैज्ञानिक परिदृश्याला आकार दिला. अणु भौतिकशास्त्रातील त्यांचे काम, महत्त्वाच्या वैज्ञानिक संस्थांच्या स्थापनेतील त्यांची भूमिका आणि भारताच्या अणु कार्यक्रमाचे त्यांचे नेतृत्व यांनी देशाच्या प्रगतीवर अमिट ठसा उमटवला आहे.
भाभा यांचे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व – वैज्ञानिक प्रतिभा, प्रशासकीय कौशल्य, कलात्मक जाणीव आणि जागतिक दृष्टिकोन यांचा संगम – त्यांना भारताच्या वैज्ञानिक इतिहासातील एक अनोखी व्यक्ती बनवते. स्वावलंबन, स्वदेशी विकास आणि अणुऊर्जेच्या शांततापूर्ण वापरावर त्यांनी दिलेला भर भारताच्या वैज्ञानिक आणि तांत्रिक धोरणांवर प्रभाव टाकत राहतो.
