संत तुकाराम हे महाराष्ट्रातील एक महान संत कवी होते. त्यांचे जीवन आणि शिकवण आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देते. चला तर मग जाणून घेऊया या महान संताबद्दल सविस्तर माहिती…
जन्म आणि कुटुंब
संत तुकाराम यांचा जन्म इ.स. १६०८ मध्ये पुणे जिल्ह्यातील देहू गावी झाला. त्यांचे वडील बोल्होबा आणि आई कनकाई हे शूद्र जातीतील होते. तुकारामांचे कुटुंब व्यापाराचा व्यवसाय करत असे. लहानपणापासूनच तुकाराम अत्यंत धार्मिक वृत्तीचे होते.
तुकारामांचे दोन लग्न झाले होते. पहिल्या पत्नीचे नाव रखुमाबाई तर दुसऱ्या पत्नीचे नाव जिजाबाई होते. त्यांना तीन मुले होती – संतोबा, महादेव आणि नारायण.
व्यापारातील अपयश आणि आध्यात्मिक वळण
तुकाराम यांनी वडिलांच्या मृत्यूनंतर कुटुंबाची जबाबदारी स्वीकारली आणि व्यापार सुरू केला. परंतु त्यांना व्यापारात फारसे यश मिळाले नाही. त्यांच्या प्रामाणिकपणामुळे त्यांना नुकसान सहन करावे लागले.
इ.स. १६२९-३० मध्ये महाराष्ट्रात भीषण दुष्काळ पडला. या काळात तुकारामांची पहिली पत्नी आणि एक मुलगा यांचा मृत्यू झाला. त्यांचे सर्व पशुधन नष्ट झाले. या दुःखद घटनांमुळे तुकारामांच्या मनावर खोल परिणाम झाला.
त्यानंतर त्यांनी सर्व व्यापारी कागदपत्रे इंद्रायणी नदीत फेकून दिली आणि संसार सोडून आध्यात्मिक मार्गाकडे वळले. ते भामनाथ डोंगरावर १५ दिवस तपश्चर्या करण्यासाठी गेले. तेथे त्यांना आध्यात्मिक अनुभूती आली आणि त्यांनी पांडुरंग (विठ्ठल) भक्तीचा मार्ग स्वीकारला.
अभंग रचना आणि कीर्तन
तुकारामांनी पांडुरंगाच्या भक्तीत स्वतःला झोकून दिले. ते रोज अभंग रचना करू लागले आणि गावोगावी जाऊन कीर्तन करू लागले. त्यांच्या अभंगांमध्ये सोप्या भाषेत खोल तत्त्वज्ञान मांडले होते. त्यांच्या अभंगांमधून समाज प्रबोधन होत असे.
तुकारामांनी सुमारे ४,५०० अभंग रचले असे मानले जाते. त्यांच्या अभंगांमध्ये भक्ती, ज्ञान, वैराग्य, नीती, समता इत्यादी विषयांवर विचार मांडले आहेत. त्यांच्या काही प्रसिद्ध अभंगांमध्ये पुढील आहेत:
- वृक्षवल्ली आम्हा सोयरी वनचरे
- देहाचे देऊळ देव रखुमादेवीवरू
- अभंगाचे फळ अभंग
- संतकृपा झाली इमारत फळा आली
- माझे माहेर पंढरी
तुकारामांचे कीर्तन अत्यंत लोकप्रिय होते. ते सोप्या भाषेत गूढ तत्त्वज्ञान सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचवत असत. त्यांच्या कीर्तनाला हजारो लोक जमत असत.
ब्राह्मणांचा विरोध
तुकारामांच्या वाढत्या लोकप्रियतेमुळे काही कट्टर ब्राह्मणांना त्यांचा मत्सर वाटू लागला. त्यांनी तुकारामांना त्रास देण्यास सुरुवात केली. त्यांनी तुकारामांवर अनेक आरोप केले:
- शूद्र असूनही वेदांचा अर्थ सांगतो
- अभंग रचना करून धर्मग्रंथांचा अपमान करतो
- जातीभेद मानत नाही
- मूर्तीपूजेला विरोध करतो
रामेश्वर भट नावाच्या एका ब्राह्मणाने तुकारामांना त्यांचे सर्व अभंग इंद्रायणी नदीत बुडवण्याची शिक्षा सुनावली. तुकारामांनी ती मान्य केली आणि त्यांचे सर्व अभंग नदीत टाकले.
पण १३ दिवसांनंतर एक चमत्कार घडला. तुकारामांचे सर्व अभंग पाण्यावर तरंगत आले. हा चमत्कार पाहून लोकांचा तुकारामांवरील विश्वास अधिकच दृढ झाला. त्यानंतर ब्राह्मणांनीही तुकारामांना मान्यता दिली.
छत्रपती शिवाजी महाराजांशी भेट
तुकारामांच्या कीर्तीची वाता छत्रपती शिवाजी महाराजांपर्यंत पोहोचली. शिवाजी महाराज एकदा तुकारामांच्या दर्शनासाठी देहूला आले. त्यांनी तुकारामांना मोठी भेट देऊ केली, परंतु तुकारामांनी ती नम्रपणे नाकारली.
तुकारामांनी शिवाजी महाराजांना उपदेश केला:
“तुम्ही राजा आहात. तुमचे कर्तव्य प्रजेचे रक्षण करणे हे आहे. तुम्ही तुमचे कर्तव्य करा आणि त्यात देवाची भक्ती करा. संसार सोडण्याची गरज नाही.”
शिवाजी महाराज तुकारामांच्या या उपदेशाने प्रभावित झाले. त्यानंतर त्यांनी तुकारामांना आपला गुरू मानले.
तत्त्वज्ञान आणि शिकवण
तुकारामांच्या शिकवणीचा गाभा भक्ती हा होता. त्यांच्या मते, देवाची खरी भक्ती ही सोपी आणि सर्वांना शक्य अशी असावी. त्यांनी पुढील मुख्य शिकवणी दिल्या:
- नामस्मरण: देवाचे नाव सतत स्मरण करणे हा मोक्ष मिळवण्याचा सर्वात सोपा मार्ग आहे.
- आत्मज्ञान: स्वतःला ओळखणे हे सर्वात महत्त्वाचे आहे. आत्मज्ञानाशिवाय खरी भक्ती शक्य नाही.
- समता: सर्व माणसे समान आहेत. जातीभेद, धर्मभेद मानू नये.
- सदाचार: नैतिक आचरण हे भक्तीचे अविभाज्य अंग आहे. चांगले वागणे हीच खरी पूजा आहे.
- विनम्रता: अहंकार सोडून विनम्र राहणे हे भक्ताचे लक्षण आहे.
- सेवाभाव: मानवसेवा हीच ईश्वरसेवा आहे. गरजूंची मदत करणे हे कर्तव्य आहे.
- वैराग्य: संसारात राहूनही त्याच्या मोहात न अडकता जगणे हे खरे वैराग्य आहे.
तुकारामांनी या तत्त्वांचे पालन स्वतः केले आणि इतरांनाही त्याचे महत्त्व पटवून दिले. त्यांच्या या शिकवणीमुळे समाजात एक नवी जागृती निर्माण झाली.
समाजसुधारणा
तुकारामांनी त्यांच्या काळातील अनेक सामाजिक कुप्रथांवर टीका केली. त्यांनी पुढील विषयांवर भाष्य केले:
- जातिव्यवस्था: जातीभेद हा अन्यायकारक आहे. सर्व माणसे समान आहेत.
- अंधश्रद्धा: देवावर श्रद्धा ठेवा, पण अंधश्रद्धा नको. चमत्कारांच्या मागे लागू नका.
- कर्मकांड: बाह्य कर्मकांडांपेक्षा अंतःकरणाची शुद्धता महत्त्वाची आहे.
- स्त्रियांचा दर्जा: स्त्रियांना समान अधिकार मिळावेत. त्यांच्यावर अन्याय करू नये.
- दारिद्र्य: श्रीमंतांनी गरिबांना मदत करावी. समाजातील विषमता कमी व्हावी.
तुकारामांच्या या विचारांमुळे समाजात नवचैतन्य निर्माण झाले. अनेक लोकांनी त्यांच्या मार्गाचे अनुसरण केले.
वारकरी संप्रदायाचा प्रसार
तुकाराम हे वारकरी संप्रदायाचे प्रमुख संत होते. त्यांनी या संप्रदायाच्या प्रसारासाठी मोलाचे योगदान दिले. वारकरी संप्रदायाची काही वैशिष्ट्ये:
- विठ्ठल (पांडुरंग) ही मुख्य उपास्य देवता
- आषाढी एकादशीला पंढरपूरची वारी
- नामस्मरण, भजन, कीर्तन यांना महत्त्व
- जातिभेद न मानता सर्वांना समान मानणे
- साधे राहणीमान आणि सदाचार यांना महत्त्व
तुकारामांनी या तत्त्वांचा प्रसार केला आणि हजारो लोकांना वारकरी संप्रदायाकडे आकर्षित केले. आजही महाराष्ट्रात वारकरी संप्रदायाचे लाखो अनुयायी आहेत.
वैकुंठगमन
तुकारामांचे अखेरचे दिवस देहू गावीच गेले. त्यांनी आपल्या शिष्यांना सांगितले की आता त्यांचा अंतकाळ जवळ आला आहे.
फाल्गुन वद्य द्वितीया (इ.स. १६५०) या दिवशी तुकाराम गावातील लोकांसमोर कीर्तन करत होते. अचानक आकाशातून एक तेजस्वी विमान आले आणि तुकाराम त्यात बसून निघून गेले. हा प्रसंग तुकारामांचे ‘वैकुंठगमन’ म्हणून ओळखला जातो.
तुकारामांच्या या अदृश्य होण्याने त्यांच्या भक्तांमध्ये खळबळ उडाली. काहींनी त्यांना शोधण्याचा प्रयत्न केला, पण व्यर्थ. तुकारामांचे शरीर कुठेही सापडले नाही. अशा प्रकारे ४२ वर्षांच्या वयात तुकारामांचे जीवन संपले.
तुकारामांच्या अभंगांचे वैशिष्ट्ये
तुकारामांच्या अभंगांमध्ये अनेक वैशिष्ट्ये दिसून येतात:
- सोपी भाषा: तुकारामांनी सामान्य माणसाला समजेल अशी सोपी मराठी भाषा वापरली.
- प्रतीकात्मकता: त्यांनी नेहमी प्रतीकांचा वापर करून गूढ विषय समजावून सांगितले.
- आत्मपरीक्षण: त्यांच्या अनेक अभंगांमध्ये स्वतःचे आत्मपरीक्षण केलेले दिसते.
- समाजप्रबोधन: समाजातील वाईट रूढी, परंपरांवर त्यांनी कडाडून टीका केली.
- निसर्गाचे वर्णन: निसर्गाशी एकरूप होऊन त्यांनी सुंदर वर्णने केली आहेत.
- उपदेशात्मकता: त्यांच्या बहुतेक अभंगांमधून काहीना काही शिकवण मिळते.
- लयबद्धता: त्यांचे अभंग गायनासाठी योग्य अशा लयीत रचलेले आहेत.
तुकारामांच्या काही प्रसिद्ध अभंगांचा अर्थ
- वृक्षवल्ली आम्हा सोयरी वनचरे
अर्थ: वृक्ष, वेली, वनातील प्राणी हे सर्व आमचे नातेवाईक आहेत. निसर्गाशी एकरूप होण्याचे महत्त्व या अभंगातून सांगितले आहे. - देहाचे देऊळ देव रखुमादेवीवरू
अर्थ: आपले शरीर हेच देवाचे मंदिर आहे. त्यात विठ्ठल-रखुमाई वास करतात. बाहेर देवाला शोधण्याची गरज नाही. - अभंगाचे फळ अभंग
अर्थ: अभंग रचनेचे फळ हे अभंगच आहे. भक्तीचे फळ भक्तीच आहे. कर्माचे फळ अपेक्षा न करता कर्म करावे. - संतकृपा झाली इमारत फळा आली
अर्थ: संतांच्या कृपेने आध्यात्मिक प्रगती होते. संतांचे मार्गदर्शन मिळाल्यावर आपले जीवन सफल होते. - माझे माहेर पंढरी
अर्थ: पंढरपूर हे माझे माहेर आहे. विठ्ठलाच्या दर्शनाने मला खरा आनंद मिळतो. भक्ताचे खरे घर हे देवाजवळच असते.
तुकारामांच्या जीवनातील महत्त्वाच्या घटना
| वर्ष | घटना |
|---|---|
| १६०८ | जन्म (देहू गाव) |
| १६२० | पहिले लग्न (रखुमाबाई) |
| १६२९-३० | दुष्काळ, पत्नी व मुलाचा मृत्यू |
| १६३० | व्यापार सोडून आध्यात्मिक मार्गाकडे वळणे |
| १६३२ | दुसरे लग्न (जिजाबाई) |
| १६३५-४० | अभंग रचना व कीर्तन सुरू |
| १६४० | रामेश्वर भटाकडून अभंग बुडवण्याची शिक्षा |
| १६४५-४६ | शिवाजी महाराजांची भेट |
| १६५० | वैकुंठगमन |
तुकारामांच्या शिकवणीचा प्रभाव
तुकारामांच्या शिकवणीचा महाराष्ट्रातील समाजावर खोल प्रभाव पडला. त्यांच्या विचारांमुळे अनेक सामाजिक बदल घडून आले:
1. धार्मिक सुधारणा:
- कर्मकांडांऐवजी भक्तीला महत्त्व
- मूर्तीपूजेऐवजी निराकार ईश्वराची उपासना
- सर्व धर्मांना समान मान्यता
2. सामाजिक समता:
- जातिभेद विरोधी विचार
- स्त्री-पुरुष समानता
- गरीब-श्रीमंत भेदभाव नाही
3. शिक्षणाचे महत्त्व:
- सर्वांना शिक्षणाचा अधिकार
- आत्मज्ञानाचे महत्त्व
- अंधश्रद्धेला विरोध
4. नैतिक मूल्ये:
- प्रामाणिकपणा, सत्यनिष्ठा यांचे महत्त्व
- परोपकार, दयाभाव यांना प्रोत्साहन
- साधे राहणीमान
5. साहित्यिक योगदान:
- मराठी भाषेचा विकास
- अभंग या काव्यप्रकाराची लोकप्रियता
- भक्तिकाव्याला चालना
तुकारामांचे साहित्यिक योगदान
तुकारामांनी मराठी साहित्याला मोलाचे योगदान दिले:
- अभंग रचना: तुकारामांनी सुमारे ४,५०० अभंग रचले. त्यांच्या अभंगांमध्ये भक्ती, ज्ञान, वैराग्य, नीती इत्यादी विषयांवर विचार मांडले आहेत.
- गाथा संकलन: तुकारामांच्या अभंगांचे संकलन ‘तुकाराम गाथा’ या नावाने प्रसिद्ध आहे. हा मराठी साहित्यातील एक महत्त्वाचा ग्रंथ मानला जातो.
- भाषेचा विकास: तुकारामांनी सामान्य माणसाला समजेल अशी सोपी मराठी भाषा वापरली. त्यामुळे मराठी भाषेचा विकास झाला.
- काव्यप्रकाराचा विकास: तुकारामांमुळे अभंग हा काव्यप्रकार अधिक लोकप्रिय झाला. त्यांनी अभंगाला नवे परिमाण दिले.
- भक्तिकाव्याचा विकास: तुकारामांच्या अभंगांमुळे मराठी भक्तिकाव्याला नवी दिशा मिळाली.
- लोकसाहित्याचा विकास: तुकारामांचे अभंग लोकांच्या तोंडी रूढ झाले. त्यामुळे लोकसाहित्याचा विकास झाला.
तुकारामांच्या जीवनावरील चित्रपट आणि नाटके
तुकारामांच्या जीवनावर अनेक चित्रपट आणि नाटके तयार झाली आहेत:
- संत तुकाराम (१९३६): विष्णुपंत दामले दिग्दर्शित हा पहिला मराठी बोलपट. या चित्रपटाने राष्ट्रपती पदक जिंकले.
- तुकाराम (१९७३): दादा कोंडके दिग्दर्शित व अभिनीत चित्रपट. या चित्रपटाने राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार जिंकला.
- संत तुकाराम (२०१२): चंद्रकांत कुलकर्णी दिग्दर्शित चित्रपट.
- तुका झाला खुला: प्रसिद्ध मराठी नाटक. तुकारामांच्या जीवनावर आधारित.
- तुकाराम: विजय तेंडुलकर लिखित नाटक. तुकारामांच्या जीवनातील प्रसंगांवर आधारित.
तुकाराम स्मारके आणि मंदिरे
तुकारामांच्या स्मरणार्थ अनेक स्मारके आणि मंदिरे उभारली गेली आहेत:
- देहू: तुकारामांचे जन्मगाव. येथे तुकाराम मंदिर आणि संग्रहालय आहे.
- पंढरपूर: विठ्ठल मंदिराजवळ तुकाराम महाराजांची पादुका ठेवली आहे.
- मुंबई: दादर येथे तुकाराम उद्यान आहे.
- पुणे: स्वारगेट येथे तुकारामांचा पुतळा आहे.
- अलंदी: संत ज्ञानेश्वर मंदिराजवळ तुकारामांचे स्मारक आहे.
तुकारामांच्या शिकवणीची आजच्या काळातील प्रासंगिकता
तुकारामांची शिकवण आजच्या काळातही तितकीच प्रासंगिक आहे:
- सामाजिक समता: जातिभेद, लिंगभेद यांना विरोध करणारी तुकारामांची शिकवण आजही महत्त्वाची आहे.
- पर्यावरण संरक्षण: निसर्गाशी एकरूप होण्याचा तुकारामांचा संदेश आजच्या पर्यावरण संकटाच्या काळात महत्त्वाचा आहे.
- नैतिक मूल्ये: प्रामाणिकपणा, सत्यनिष्ठा यांचे महत्त्व सांगणारी तुकारामांची शिकवण आजच्या भ्रष्टाचाराच्या काळात गरजेची आहे.
- साधे राहणीमान: चंगळवादाच्या काळात तुकारामांनी सांगितलेले साधे राहणीमान महत्त्वाचे आहे.
- मानवतावाद: सर्वधर्मसमभाव आणि मानवतावाद यांचा संदेश देणारी तुकारामांची शिकवण आजच्या जागतिकीकरणाच्या काळात महत्त्वाची आहे.
समारोप
संत तुकाराम हे केवळ एक संत कवी नव्हते, तर ते एक समाजसुधारक, तत्त्वज्ञ आणि मानवतावादी विचारवंत होते. त्यांच्या जीवनातून आणि शिकवणीतून आजही आपल्याला अनेक गोष्टी शिकता येतात.
तुकारामांनी दाखवलेला सरळ आणि सोपा भक्तीमार्ग आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतो. त्यांचे अभंग आजही महाराष्ट्रातील घराघरांत गायले जातात. त्यांच्या विचारांचा प्रभाव केवळ धार्मिक क्षेत्रापुरता मर्यादित नाही, तर सामाजिक, सांस्कृतिक आणि साहित्यिक क्षेत्रांवरही तो दिसून येतो.
