स्पॅरो किंवा चिमणी हा एक छोटासा पण अतिशय परिचित पक्षी आहे. आपल्या घराच्या छपरावर, बाल्कनीत किंवा बागेत फिरताना दिसणारा हा पक्षी आपल्याला नेहमीच आनंद देतो. चला तर मग या छोट्याशा पक्ष्याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.
स्पॅरोची ओळख
स्पॅरो हा पॅसेरिडे कुटुंबातील एक पक्षी आहे. याचे शास्त्रीय नाव पॅसर डोमेस्टिकस असे आहे. इंग्रजीमध्ये याला हाऊस स्पॅरो म्हणतात तर मराठीत याला घरचिमणी असे म्हणतात.
स्पॅरो हा जगभरात आढळणारा एक सामान्य पक्षी आहे. तो सुमारे 14 ते 16 सेंटीमीटर लांब असतो आणि त्याचे वजन 24 ते 39.5 ग्रॅम इतके असते. मादी आणि पिल्ले फिकट तपकिरी आणि राखाडी रंगाची असतात, तर नर पक्ष्यांमध्ये काळा, पांढरा आणि तपकिरी रंग अधिक ठळकपणे दिसतो.
स्पॅरोचे वैशिष्ट्यपूर्ण लक्षण
स्पॅरो हा एक छोटासा पण मजबूत बांध्याचा पक्षी आहे. त्याची काही ठळक वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे:
- आकार: स्पॅरोचा आकार छोटा असून त्याची लांबी साधारणपणे 14 ते 18 सेंटीमीटर इतकी असते.
- वजन: एका प्रौढ स्पॅरोचे वजन 24 ते 39.5 ग्रॅम इतके असते.
- शरीररचना: स्पॅरोचे शरीर दृढ असून त्याची छाती भरदार आणि डोके मोठे व गोलाकार असते.
- चोच: स्पॅरोची चोच मजबूत आणि शंकूच्या आकाराची असते. ही चोच बिया खाण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
- शेपूट: स्पॅरोची शेपटी आखूड असून तिची लांबी 5.2 ते 6.5 सेंटीमीटर इतकी असते.
- पंख: स्पॅरोच्या पंखांची लांबी 6.7 ते 8.9 सेंटीमीटर इतकी असते.
- पाय: स्पॅरोचे पाय बळकट असून त्यांची लांबी 1.6 ते 2.5 सेंटीमीटर इतकी असते.
स्पॅरोचे रंगरूप
स्पॅरोच्या रंगरूपात नर आणि मादी यांच्यात फरक दिसून येतो:
नर स्पॅरो:
- डोक्यावर राखाडी रंग
- गालावर पांढरा रंग
- डोळ्यांच्या मागे काळा पट्टा
- घशाजवळ काळा पट्टा
- छातीवर राखाडी रंग
- पाठीवर तपकिरी रंग असतो
मादी स्पॅरो:
- संपूर्ण शरीरावर फिकट तपकिरी रंग
- डोळ्यांच्या वर फिकट रंगाचा पट्टा
- पंखांवर गडद रंगाचे पट्टे दिसतात
स्पॅरोचे प्रजाती
जगभरात स्पॅरोच्या अनेक प्रजाती आढळतात. त्यापैकी काही महत्त्वाच्या प्रजाती पुढीलप्रमाणे:
- हाऊस स्पॅरो (पॅसर डोमेस्टिकस): ही सर्वात सामान्य प्रजाती असून जगभरात आढळते.
- यूरेशियन ट्री स्पॅरो (पॅसर मॉन्टानस): ही प्रजाती युरोप आणि आशियात आढळते.
- स्पॅनिश स्पॅरो (पॅसर हिस्पॅनिओलेन्सिस): ही प्रजाती स्पेन आणि उत्तर आफ्रिकेत आढळते.
- केप स्पॅरो (पॅसर मेलानुरस): ही प्रजाती दक्षिण आफ्रिकेत आढळते.
- रस्टी स्पॅरो (पॅसर रुटिलान्स): ही प्रजाती पूर्व आशियात आढळते.
या व्यतिरिक्त अजून अनेक प्रजाती आहेत, परंतु हाऊस स्पॅरो ही सर्वात जास्त प्रसिद्ध आणि व्यापक प्रमाणात आढळणारी प्रजाती आहे.
स्पॅरोचे निवासस्थान
स्पॅरो हा मुख्यत्वे मानवी वस्तीच्या जवळपास राहणारा पक्षी आहे. त्यामुळे त्याला अर्बन ड्वेलर असेही म्हणतात. स्पॅरोची काही आवडती निवासस्थाने पुढीलप्रमाणे:
- घरे आणि इमारती: स्पॅरो घरांच्या छपरांवर, छतांच्या कोपऱ्यांमध्ये, बाल्कनीत किंवा खिडक्यांच्या कडांवर घरटी बांधतो.
- झाडे: मोठी झाडे, विशेषत: बेर, पिंपळ यासारखी घनदाट पानांची झाडे स्पॅरोला आवडतात.
- शेते: शेतांमध्ये किंवा शेताच्या कडेला असलेल्या झुडपांमध्ये स्पॅरो राहतो.
- बागा: शहरातील बागा, उद्याने यामध्ये स्पॅरो आढळतो.
- दुकाने: किराणा दुकाने, धान्य साठवण्याच्या गोदामांजवळ स्पॅरो राहणे पसंत करतो.
- गटारे: शहरातील गटारांच्या भिंतींमधील भेगांमध्ये स्पॅरो घरटी बांधतो.
स्पॅरोला मानवी वस्तीजवळ राहणे आवडते कारण तिथे त्याला सहजपणे अन्न आणि निवारा मिळतो. परंतु जंगले किंवा वाळवंटी प्रदेशात स्पॅरो क्वचितच आढळतो.
स्पॅरोचे अन्न
स्पॅरो हा सर्वाहारी पक्षी आहे. त्याचे अन्न मुख्यत्वे खालील गोष्टींचे बनलेले असते:
- बिया: स्पॅरोचे मुख्य अन्न म्हणजे विविध प्रकारच्या बिया. यामध्ये धान्याच्या बिया, फुलझाडांच्या बिया आणि तणांच्या बिया यांचा समावेश होतो.
- कीटक: स्पॅरो लहान कीटक, त्यांच्या अळ्या आणि नाकतोडे देखील खातो.
- फळे: छोटी फळे आणि बेरी स्पॅरोला आवडतात.
- भाज्या: काही प्रकारच्या कोवळ्या पानांचा आणि फुलांचा स्पॅरो आहारात समावेश करतो.
- मानवी अन्नावशेष: शहरी भागात स्पॅरो मानवांनी टाकलेले अन्नावशेष देखील खातो.
ग्रामीण भागातील स्पॅरो जनावरांच्या शेणातील बिया आणि शेतातील बिया जास्त खातो, तर शहरी भागातील स्पॅरो व्यावसायिक पक्षी खाद्य आणि तणांच्या बिया जास्त खातो.
स्पॅरोची प्रजनन प्रक्रिया
स्पॅरोची प्रजनन प्रक्रिया खूप रंजक आहे. त्याचे काही महत्त्वाचे टप्पे पुढीलप्रमाणे:
- प्रजनन काळ: स्पॅरोचा प्रजनन काळ फेब्रुवारी ते मे या महिन्यांदरम्यान असतो.
- जोडीदार निवड: स्पॅरो एका हंगामासाठी एकाच जोडीदाराची निवड करतो.
- घरटे बांधणे: नर आणि मादी दोघेही मिळून घरटे बांधतात. ते सुकी पाने, केस, कागद, धागे इत्यादी वापरून घरटे बनवतात.
- अंडी घालणे: मादी एका वेळी 1 ते 8 अंडी घालू शकते, पण साधारणपणे 5 अंडी असतात.
- उबवणे: नर आणि मादी दोघेही पाळीपाळीने अंड्यांना उबवतात. उबवण्याचा कालावधी साधारणपणे 10 ते 14 दिवसांचा असतो.
- पिल्लांची काळजी: पिल्ले अंड्यातून बाहेर आल्यानंतर दोन्ही पालक त्यांची काळजी घेतात. पिल्लांना अन्न देणे, त्यांना उबदार ठेवणे आणि त्यांचे संरक्षण करणे या गोष्टी पालक करतात.
- पिल्लांचा विकास: पिल्ले साधारणपणे 15 ते 20 दिवसांत घरटे सोडण्यास तयार होतात.
- वार्षिक प्रजनन: एका वर्षात स्पॅरो 2 ते 3 वेळा प्रजनन करू शकतो.
स्पॅरोची संख्या कमी होण्याची कारणे
गेल्या काही दशकांमध्ये जगभरात स्पॅरोची संख्या कमी होत असल्याचे निदर्शनास आले आहे. याची काही प्रमुख कारणे:
- शहरीकरण: वाढत्या शहरीकरणामुळे स्पॅरोच्या नैसर्गिक निवासस्थानाचा नाश होत आहे.
- आधुनिक इमारती: आधुनिक इमारतींमध्ये स्पॅरोला घरटे बांधण्यासाठी जागा मिळत नाही.
- कीटकनाशकांचा वापर: शेतीमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या कीटकनाशकांमुळे स्पॅरोचे अन्न विषारी होते.
- मोबाईल टॉवर: मोबाईल टॉवरमधून निघणाऱ्या विद्युतचुंबकीय लहरींचा स्पॅरोवर विपरीत परिणाम होतो.
- वाहनांची वाढती संख्या: वाहनांच्या वाढत्या संख्येमुळे अनेक स्पॅरो अपघातात मरण पावतात.
- प्रदूषण: वाढते हवा आणि ध्वनी प्रदूषण स्पॅरोसाठी हानिकारक ठरत आहे.
- अन्नाची कमतरता: आधुनिक शेती पद्धतीमुळे स्पॅरोला मिळणाऱ्या नैसर्गिक अन्नाची कमतरता निर्माण होत आहे.
- पाळीव मांजरांची वाढती संख्या: शहरी भागात पाळीव मांजरांची वाढती संख्या स्पॅरोसाठी धोकादायक ठरत आहे.
स्पॅरोचे संरक्षण
स्पॅरोची संख्या वाढवण्यासाठी आणि त्यांचे संरक्षण करण्यासाठी आपण पुढील उपाय करू शकतो:
- घरटे बांधण्यासाठी जागा: आपल्या घराच्या छपरावर किंवा बाल्कनीत स्पॅरोसाठी घरटे बांधण्यासाठी जागा ठेवा.
- पाणी ठेवणे: उन्हाळ्यात स्पॅरोसाठी पाण्याचे भांडे ठेवा.
- अन्न देणे: स्पॅरोला आवडणारे धान्य किंवा बिया त्यांच्यासाठी ठेवा.
- झाडे लावणे: आपल्या परिसरात स्थानिक झाडे लावा, ज्यामुळे स्पॅरोला निवारा मिळेल.
- कीटकनाशकांचा वापर कमी करणे: शक्य असल्यास कीटकनाशकांचा वापर टाळा किंवा कमी करा.
- जागरूकता: स्पॅरोच्या संरक्षणाबद्दल इतरांना माहिती द्या.
- संशोधनास मदत: स्पॅरोवर संशोधन करणाऱ्या संस्थांना मदत करा.
- कायदेशीर संरक्षण: स्पॅरोच्या संरक्षणासाठी कायदे बनवण्यासाठी प्रयत्न करा.
स्पॅरोबद्दल रंजक माहिती
स्पॅरोबद्दल काही रंजक आणि आश्चर्यकारक माहिती:
- वेग: स्पॅरो तासाला 40 किलोमीटर वेगाने उडू शकतो.
- उंची: स्पॅरो 2000 मीटर उंचीपर्यंत उडू शकतो.
- हृदयाचे ठोके: स्पॅरोच्या हृदयाचे एका मिनिटात 460 ठोके पडतात.
- श्वसन: स्पॅरो एका मिनिटात 100 ते 200 वेळा श्वास घेतो.
- दृष्टी: स्पॅरोची दृष्टी मानवापेक्षा चांगली असते. तो अल्ट्रा व्हायोलेट प्रकाश पाहू शकतो.
- स्मरणशक्ती: स्पॅरोची स्मरणशक्ती चांगली असते. तो अन्नाचे स्थान आणि धोक्याची ठिकाणे लक्षात ठेवतो.
- भाषा: स्पॅरोच्या आवाजात 20 पेक्षा जास्त प्रकार असतात, ज्यांचा वापर तो संवाद साधण्यासाठी करतो.
- झोप: स्पॅरो दिवसातून साधारण 10 ते 12 तास झोपतो.
समारोप
स्पॅरो हा एक छोटासा पण अत्यंत महत्त्वाचा पक्षी आहे. आपल्या दैनंदिन जीवनात तो नेहमीच आपल्या आजूबाजूला दिसतो. त्याचे चिवचिव आवाज आपल्याला नेहमीच आनंद देतात. परंतु गेल्या काही दशकांत त्याची संख्या कमी होत चालली आहे, ही चिंतेची बाब आहे.
स्पॅरोचे संरक्षण करणे हे केवळ एका प्रजातीचे संरक्षण करणे नाही, तर ते संपूर्ण पर्यावरण संतुलन राखण्याचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. आपण सर्वांनी मिळून स्पॅरोच्या संरक्षणासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. आपल्या घराजवळ स्पॅरोसाठी अन्न आणि पाणी ठेवणे, त्यांच्यासाठी घरटे बांधण्याची जागा ठेवणे, कीटकनाशकांचा वापर कमी करणे अशा छोट्या-छोट्या गोष्टी करून आपण स्पॅरोच्या संरक्षणात मोठे योगदान देऊ शकतो.
