बहिणाबाई चौधरी: शिक्षण न घेतलेली कवयित्री जिने ग्रामीण जीवन कवितेत टिपले

बहिणाबाई चौधरी या एक अद्भुत मराठी कवयित्री होत्या. त्या साध्या कुटुंबात जन्मल्या पण मराठी साहित्यातल्या सर्वात आवडत्या आवाजांपैकी एक बनल्या. त्यांना शाळेत जाता आले नाही आणि आयुष्यभर अनेक अडचणी आल्या, तरीही बहिणाबाईंनी सुंदर कविता लिहिल्या. या कवितांमध्ये महाराष्ट्रातल्या गावाचे जीवन उत्तम रीतीने दाखवले आहे. त्यांच्या साध्या पण खोल अर्थ असलेल्या ओळी आजही वाचकांना भावतात.

लहानपण आणि पार्श्वभूमी

बहिणाबाईंचा जन्म 24 ऑगस्ट 1880 रोजी महाराष्ट्रातल्या जळगाव जिल्ह्यातील असोदे गावात झाला. त्या गरीब शेतकरी कुटुंबात जन्मल्या आणि गावाकडेच वाढल्या. त्यांच्या आई-वडिलांची नावे उखाजी आणि भिमाई महाजन होती. बहिणाबाईंना तीन भाऊ होते – घमा, गणा आणि घना, आणि तीन बहिणी होत्या – अहिल्या, सीता आणि तुळसा.

त्या काळात गरीब गावाकडच्या मुलींप्रमाणे बहिणाबाईंना शाळेत जाता आले नाही. त्या आयुष्यभर अशिक्षित राहिल्या. फक्त 13 वर्षांच्या असताना, 1893 मध्ये, त्यांचे लग्न जळगावच्या नथुजी खंडेराव चौधरी यांच्याशी झाले. त्या काळात गावाकडे बालविवाह सामान्य होता.

कष्टाचे आयुष्य

बहिणाबाईंचे आयुष्य खूप कठीण होते. लहान वयात लग्न झाल्यावर त्यांना सासरी जाऊन सुनेची जबाबदारी घ्यावी लागली. त्या घरकाम आणि शेतीच्या कामात मदत करत.

1910 मध्ये, बहिणाबाई फक्त 30 वर्षांच्या असताना, त्यांचे पती नथुजी वारले. त्यामुळे त्या तरुण विधवा झाल्या आणि मुलांना एकट्याने वाढवण्याची जबाबदारी त्यांच्यावर आली. त्या काळात गावाकडे विधवांना अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागे. बहिणाबाईंना भेदभाव आणि आर्थिक अडचणींना सामोरे जावे लागले.

या सगळ्या अडचणींना तोंड देत बहिणाबाईंनी हार मानली नाही. त्यांना मधुसूदन आणि सोपानदेव नावाचे दोन मुलगे आणि काशी नावाची एक मुलगी होती. मुलांना वाढवण्यासाठी त्यांनी शेतीचे काम केले. कुटुंब गरिबीत जगत होते, पण बहिणाबाईंनी आशा सोडली नाही.

कवयित्रीचा जन्म

बहिणाबाईंना वाचता-लिहिता येत नव्हते, पण त्यांना कविता करण्याचे नैसर्गिक कौशल्य होते. त्या रोजच्या कामांमध्ये आणि शेतात काम करताना मनातल्या मनात कविता रचत. त्यांच्या कविता खानदेश भागात बोलल्या जाणाऱ्या अहिराणी बोलीभाषेत होत्या.

बहिणाबाईंचा मुलगा सोपानदेव, जो नंतर स्वतः प्रसिद्ध कवी झाला, त्याने आईच्या प्रतिभेची ओळख केली. तो बहिणाबाई म्हणत असलेल्या कविता लिहून ठेवू लागला. एक कथा अशी आहे की, एकदा सोपानदेवने त्याच्या शाळेच्या पुस्तकातून सावित्री आणि सत्यवान यांची गोष्ट मोठ्याने वाचली. दुसऱ्या दिवशी सकाळी बहिणाबाईंनी त्याच कथेवर एक सुंदर कविता रचली होती. यावर प्रभावित होऊन सोपानदेवने आईच्या तोंडी कविता नियमितपणे एका वहीत लिहून ठेवायला सुरुवात केली.

कालांतराने, बहिणाबाईंनी त्यांच्या ग्रामीण परिसरातून, रोजच्या अनुभवांतून आणि तत्त्वज्ञानातून प्रेरणा घेऊन अनेक कविता रचल्या. त्यांच्या कवितांमध्ये गावाचे जीवन, शेती, निसर्ग, कौटुंबिक नाती आणि आध्यात्मिक विचार दिसून येतात. शिक्षण न घेता देखील, त्यांच्याकडे निरीक्षण करण्याची तीक्ष्ण क्षमता होती आणि मानवी स्वभावाचे खोल आकलन होते, जे त्यांच्या कवितेतून दिसून येते.

विषय आणि शैली

बहिणाबाईंच्या कवितेचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची साधेपणा, प्रामाणिकपणा आणि जीवनाबद्दलची खोल अंतर्दृष्टी. त्यांच्या कवितेतील काही महत्त्वाचे विषय आहेत:

• ग्रामीण जीवन आणि शेती: त्यांच्या अनेक कवितांमध्ये गावाकडचे जीवन आणि शेतीचे काम सजीवपणे वर्णन केले आहे. त्यांनी पिके, ऋतू, शेतातली जनावरे आणि शेतकऱ्यांच्या दैनंदिन जीवनाबद्दल लिहिले.
• निसर्ग: बहिणाबाईंचा निसर्गाशी खोल संबंध होता, जो त्यांच्या झाडे, पक्षी, नद्या आणि बदलते ऋतू यांच्याबद्दलच्या कवितांमध्ये दिसून येतो.
• कौटुंबिक नाती: त्यांनी कुटुंबातील आनंद आणि दुःख, मातृत्व, विवाह आणि वैधव्य याबद्दल हृदयस्पर्शी लिहिले आहे.
• आध्यात्मिकता: त्यांच्या कविता थेट धार्मिक नसल्या तरी त्यांमध्ये अध्यात्मिक आणि तात्त्विक विषय असतात.
• सामाजिक भाष्य: त्यांच्या काही कवितांमध्ये गरिबी, लिंगभेद आणि जातीय पूर्वग्रह यासारख्या सामाजिक समस्यांवर सूक्ष्म टीका केली आहे.

बहिणाबाईंनी त्यांच्या कविता ओवी या पारंपारिक मराठी काव्यप्रकारात रचल्या. त्यांची भाषा साधी आणि बोलीभाषेतली होती, खानदेशी अहिराणी बोलीचा वापर केला होता. त्यांनी ग्रामीण जीवनातून घेतलेल्या जिवंत प्रतिमा आणि रूपके वापरली.

औपचारिक शिक्षणाच्या अभावामुळे, बहिणाबाईंच्या कवितांमध्ये लक्षणीय शहाणपण, भावनिक खोली आणि साहित्यिक गुणवत्ता दिसून येते. त्यांच्या ओळींमध्ये एक गेयता आहे जी त्यांना लक्षात ठेवणे आणि म्हणणे सोपे करते.

प्रसिद्ध कविता

बहिणाबाईंच्या काही सर्वात प्रसिद्ध आणि आवडत्या कविता:

“अरे संसार संसार”: या कवितेत विवाहित जीवनाची तुलना चुलीवरच्या गरम तव्याशी केली आहे, म्हणत की भाकरी मिळण्याआधी तुम्हाला हात जाळावा लागतो. यात घरगुती जीवनातील आव्हाने विनोदी पद्धतीने मांडली आहेत.

“माझी माय सरस्वती”: या कवितेत बहिणाबाई सरस्वती देवीला बोलायला शिकवल्याबद्दल आणि त्यांच्या मनात गुपिते रोवल्याबद्दल श्रेय देतात. हे अंतर्ज्ञानाच्या शक्तीला दिलेली सुंदर श्रद्धांजली आहे.

“झाडं झाली झपाटी”: ही कविता सांगते की फार पूर्वी लावलेली झाडे आता उंच वाढली आहेत आणि सावली देत आहेत. हे एक रूपक आहे की लहान कृती कालांतराने मोठा प्रभाव पाडू शकतात.

“आला श्वास गेला श्वास”: जीवन आणि मृत्यू यांच्यातील अंतराची एक खोल चिंतन, एका श्वासापासून दुसऱ्या श्वासापर्यंतच्या अंतराशी तुलना करणारी.

“लेकीच्या माहेरासाठी”: ही हृदयस्पर्शी कविता एका आईच्या त्यागाचे वर्णन करते, जी आपल्या मुलीसाठी चांगले माहेर तयार करण्यासाठी सासरी राहते.

या कविता, आणि अनेक इतर कविता, बहिणाबाईंची रोजच्या अनुभवांमधून खोल अंतर्दृष्टी काढण्याची आणि ती साध्या पण प्रभावी भाषेत व्यक्त करण्याची क्षमता दर्शवतात.

मृत्युपश्चात मान्यता

त्यांच्या हयातीत, बहिणाबाईंच्या कविता फक्त त्यांच्या जवळच्या कुटुंबियांना आणि शेजाऱ्यांनाच माहीत होत्या. त्या 3 डिसेंबर 1951 रोजी, 71 वर्षांच्या वयात निधन पावल्या, त्यांचे काम कधीही छापलेले न पाहता.

त्यांच्या मृत्यूनंतरच बहिणाबाईंच्या कविता मोठ्या प्रमाणावर लोकांपर्यंत पोहोचल्या. त्यांचा मुलगा सोपानदेव, जो वर्षानुवर्षे त्यांच्या कविता लिहून ठेवत होता, त्याने त्या जगासमोर आणण्याचा निर्णय घेतला. तो प्रसिद्ध मराठी लेखक आणि समीक्षक आचार्य प्रल्हाद केशव अत्रे यांच्याकडे आईच्या कवितांचा हस्तलिखित संग्रह घेऊन गेला.

अत्रे यांना बहिणाबाईंच्या कामाचा दर्जा पाहून ताबडतोब प्रभावित झाले. त्यांनी म्हटले की या कविता “शुद्ध सोने” आहेत आणि त्या महाराष्ट्रापासून लपवून ठेवणे हे पाप होईल. अत्रे यांच्या प्रतिसादाने उत्साहित होऊन सोपानदेवने आईच्या कविता प्रकाशित करण्यासाठी प्रयत्न केले.

1952 मध्ये, बहिणाबाईंच्या मृत्यूनंतर एका वर्षानेच, त्यांच्या कवितांचा पहिला संग्रह “बहिणाबाईंची गाणी” या नावाने सुचित्रा प्रकाशनाने प्रकाशित केला. या पुस्तकात त्यांच्या सुमारे 50 कविता होत्या. या पुस्तकाला व्यापक स्वीकार मिळाला आणि मराठी साहित्यात बहिणाबाईंचा अनोखा कवी आवाज परिचित झाला.

सन्मान आणि श्रद्धांजली

वर्षांनुवर्षे, बहिणाबाईंना अनेक सन्मान आणि श्रद्धांजली वाहिली गेली आहे:

• जळगावच्या उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठाचे नाव बदलून 2019 मध्ये त्यांच्या सन्मानार्थ कवयित्री बहिणाबाई चौधरी उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठ असे ठेवण्यात आले.
• त्यांच्या कविता महाराष्ट्र राज्य शिक्षण मंडळाच्या शालेय पाठ्यपुस्तकांमध्ये समाविष्ट केल्या गेल्या आहेत, ज्यामुळे नवीन पिढीला त्यांच्या कामाची ओळख होते.
• यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठाने 2012 पासून “बहिणाबाईंची गाणी” त्यांच्या अभ्यासक्रमात समाविष्ट केले आहे.
• महाराष्ट्रभरातील अनेक शाळा, महाविद्यालये आणि सांस्कृतिक संस्थांना बहिणाबाईंचे नाव देण्यात आले आहे.
• त्यांची जयंती दरवर्षी साहित्यिक कार्यक्रम आणि कवितावाचनाने साजरी केली जाते.

अनुवाद आणि व्यापक मान्यता

बहिणाबाईंच्या कवितांचे अनेक भारतीय आणि परदेशी भाषांमध्ये अनुवाद झाले आहेत, ज्यामुळे त्यांचे काम जागतिक स्तरावर पोहोचले आहे. काही महत्त्वाचे अनुवाद:

• इंग्रजी: अमेरिकन अभ्यासक आणि लेखिका एलेनोर झेलिओट यांनी बहिणाबाईंच्या निवडक कवितांचा अनुवाद केला आणि 1982 मध्ये जर्नल ऑफ साउथ एशियन लिटरेचर मध्ये प्रकाशित केला.
• लेखिका अंजली पुरोहित यांनी बहिणाबाईंच्या कवितांचा इंग्रजी अनुवाद “गो टॉक टू द रिव्हर: द ओविस ऑफ बहिणाबाई चौधरी” या नावाने 2019 मध्ये प्रकाशित केला.
• हिंदी: बहिणाबाईंच्या कामाचे अनेक हिंदी अनुवाद प्रकाशित झाले आहेत, ज्यामुळे त्या उत्तर भारतातील वाचकांपर्यंत पोहोचल्या आहेत.
• गुजराती: महाराष्ट्र आणि शेजारच्या गुजरातमधील सांस्कृतिक साम्य लक्षात घेता, त्यांच्या कवितांचा गुजराती भाषेत अनुवाद झाला आहे.

या अनुवादांमुळे बहिणाबाईंच्या कामाला भाषिक आणि सांस्कृतिक सीमा ओलांडण्यास मदत झाली आहे, त्यांना महाराष्ट्राबाहेरही चाहते मिळाले आहेत.

निष्कर्ष

बहिणाबाई चौधरी यांचा अशिक्षित गावाकडच्या स्त्रीपासून प्रसिद्ध कवयित्री होण्यापर्यंतचा प्रवास हा नैसर्गिक प्रतिभेच्या शक्तीचा आणि मानवी अनुभवांच्या सार्वत्रिकतेचा पुरावा आहे. त्यांच्या साध्या पण खोल अर्थ असलेल्या ओळी आजही मने आणि हृदये स्पर्श करतात, ग्रामीण आणि शहरी, शिक्षित आणि अशिक्षित, भूतकाळ आणि वर्तमान यांच्यातील दरी कमी करतात.

बहिणाबाईंचा वारसा त्यांच्या कवितांपेक्षा खूप पुढे जातो. त्या प्रत्येक व्यक्तीमध्ये असलेल्या अनवट क्षमतेचे प्रतीक आहेत, त्यांची पार्श्वभूमी किंवा औपचारिक शिक्षण काहीही असो. त्यांचे जीवन आणि कार्य आपल्याला साक्षरता आणि बुद्धिमत्तेच्या पारंपारिक मोजमापांपलीकडे पाहण्यास आव्हान देते, आपल्याला आठवण करून देते की ज्ञान आणि कलात्मक अभिव्यक्ती सर्वात अनपेक्षित स्त्रोतांमधून उदयास येऊ शकते.