अनंदीबाई जोशी ही एक अद्भुत महिला होती. त्यांनी भारतातील पहिल्या पाश्चात्य वैद्यकीय शिक्षण घेतलेल्या महिला डॉक्टर म्हणून इतिहास रचला. बालविवाहित मुलीपासून ते आघाडीच्या डॉक्टरपर्यंतचा त्यांचा प्रवास हा निश्चय, धैर्य आणि शिक्षणाच्या शक्तीची एक प्रेरणादायी कथा आहे.
लहानपण आणि लग्न
अनंदीबाईचा जन्म ३१ मार्च १८६५ रोजी महाराष्ट्रातील कल्याण येथे झाला. त्यांचे जन्मनाव यमुना होते आणि त्या मराठी ब्राह्मण कुटुंबात जन्मल्या. वयाच्या नवव्या वर्षी त्यांचे लग्न गोपाळराव जोशी या पोस्टाच्या कारकुनाशी झाले. गोपाळराव त्यांच्यापेक्षा २० वर्षांनी मोठे होते. लग्नानंतर गोपाळरावांनी त्यांचे नाव अनंदी असे ठेवले.
गोपाळराव त्या काळासाठी एक वेगळे व्यक्तिमत्व होते. ते महिला शिक्षणाचे कट्टर समर्थक होते आणि त्यांना त्यांच्या तरुण पत्नीला शिक्षित करायचे होते. १९व्या शतकातील भारतात, जिथे महिलांना बरेचदा मूलभूत शिक्षणही नाकारले जात असे, तिथे ही एक क्रांतिकारी कल्पना होती.
दुःखद घटना आणि जीवन बदलणारा निर्णय
अनंदीबाई जेव्हा फक्त १४ वर्षांच्या होत्या, तेव्हा त्यांनी त्यांच्या पहिल्या मुलाला जन्म दिला. दुर्दैवाने, योग्य वैद्यकीय सेवेच्या अभावामुळे दहा दिवसांनंतरच बाळाचा मृत्यू झाला. या हृदयद्रावक अनुभवाचा अनंदीबाईवर खोल परिणाम झाला. त्यामुळे त्यांना भारतात महिला डॉक्टरांची तातडीची गरज असल्याचे जाणवले, विशेषतः महिला आणि मुलांची काळजी घेण्यासाठी.
या वैयक्तिक दुःखाने प्रेरित होऊन, अनंदीबाईंनी डॉक्टर बनण्याचा निर्णय घेतला. त्यांना इतर महिलांना मदत करायची होती आणि त्यांना त्यांच्यासारखेच दुःख अनुभवण्यापासून वाचवायचे होते. त्यांचे पती गोपाळराव यांनी त्यांच्या या निर्णयाला पूर्ण पाठिंबा दिला आणि त्यांचे स्वप्न पूर्ण करण्यास प्रोत्साहन दिले.
शिक्षणाचा प्रवास
डॉक्टर बनण्याचा अनंदीबाईंचा मार्ग सोपा नव्हता. त्यांना अनेक आव्हानांना तोंड द्यावे लागले, ज्यात समाविष्ट होते:
- सामाजिक विरोध: १९व्या शतकातील भारतात, एखाद्या महिलेने शिक्षण घेणे, विशेषतः वैद्यकीय शिक्षण, हे अत्यंत वादग्रस्त मानले जात असे.
- आरोग्याच्या समस्या: अनंदीबाईंना त्यांच्या आयुष्यभर खराब आरोग्याचा सामना करावा लागला, ज्यामुळे त्यांचा अभ्यास अधिक कठीण झाला.
- भाषेची अडचण: अमेरिकेत वैद्यकीय शिक्षण घेण्यासाठी त्यांना इंग्रजी शिकावे लागले.
या अडचणींना तोंड देत अनंदीबाईंनी आपला निश्चय कायम ठेवला. त्यांचे पती गोपाळराव यांनी त्यांना मराठी आणि संस्कृत वाचायला आणि लिहायला शिकवले. त्यांनी त्यांना इंग्रजी शिकण्यासही मदत केली.
अमेरिकेला प्रयाण
१८८० मध्ये, गोपाळरावांनी रॉयल वाइल्डर या अमेरिकन मिशनरीला एक पत्र लिहिले. त्यात त्यांनी अनंदीबाईंना अमेरिकेत वैद्यकीय शिक्षण घेण्यासाठी मदत करण्याची विनंती केली. हे पत्र एका मिशनरी मासिकात प्रकाशित झाले, जिथे ते न्यू जर्सीच्या थियोडिसिया कार्पेंटर या महिलेच्या नजरेस आले.
अनंदीबाईंच्या निश्चयाने कार्पेंटर प्रभावित झाल्या आणि त्यांनी मदत करण्याची ऑफर दिली. त्या आणि अनंदीबाई यांच्यात पत्रव्यवहार सुरू झाला आणि त्यांच्यात जवळचे मैत्री निर्माण झाले. कार्पेंटर यांनी अनंदीबाई अमेरिकेला आल्यावर त्यांना त्यांच्या घरी राहण्याची देखील ऑफर दिली.
१८८३ मध्ये, १९ वर्षांच्या वयात, अनंदीबाईंनी भारतापासून न्यूयॉर्कपर्यंतचा लांबचा प्रवास केला. त्या उच्च शिक्षणासाठी अमेरिकेला जाणाऱ्या पहिल्या भारतीय महिलांपैकी एक होत्या. आल्यावर त्या थियोडिसिया कार्पेंटर यांच्याकडे राहिल्या, ज्या त्यांच्यासाठी दुसऱ्या आईसारख्या बनल्या.
अमेरिकेतील वैद्यकीय शिक्षण
अनंदीबाईंनी पेन्सिल्व्हेनियाच्या वुमन्स मेडिकल कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. त्या काळात महिलांना स्वीकारणाऱ्या मोजक्याच वैद्यकीय शाळांपैकी ही एक होती. संस्कृतीचा धक्का, भेदभाव आणि आरोग्याच्या समस्या यांसारख्या अनेक आव्हानांना तोंड देत असतानाही अनंदीबाईंनी आपल्या अभ्यासात उत्कृष्ट कामगिरी केली.
अमेरिकेतील त्यांचा काळ सोपा नव्हता. त्यांना थंड हवामान आणि अपरिचित अन्नपदार्थांशी जुळवून घ्यावे लागले, ज्यामुळे त्यांचे आधीच नाजूक असलेले आरोग्य अधिक बिघडले. त्यांना अमेरिकन लोकांकडून कुतूहल आणि कधीकधी पूर्वग्रहांना तोंड द्यावे लागले, ज्यांनी कधीही भारतीय महिला पाहिली नव्हती.
या अडचणींना तोंड देत, अनंदीबाई आपल्या ध्येयावर केंद्रित राहिल्या. त्यांनी कठोर परिश्रम केले आणि अभ्यासात प्रभावी प्रगती केली. १८८६ मध्ये, अमेरिकेत आल्यानंतर फक्त तीन वर्षांनी, अनंदीबाईंनी आपली वैद्यकीय पदवी पूर्ण केली. त्यांच्या प्रबंधाचे शीर्षक होते “आर्यन हिंदूंमधील प्रसूतिशास्त्र.”
अनंदीबाईंचे पदवीदान हा एक ऐतिहासिक क्षण होता. त्या पाश्चात्य वैद्यकीय पदवी मिळवणाऱ्या पहिल्या भारतीय महिला ठरल्या. त्यांच्या या कामगिरीची दखल केवळ अमेरिकेतच नाही तर भारतातही घेतली गेली. राणी व्हिक्टोरिया यांनी त्यांना अभिनंदनपर संदेश पाठवून त्यांच्या या उल्लेखनीय कामगिरीची दखल घेतली.
भारतात परतणे आणि दुःखद शेवट
वैद्यकीय पदवी पूर्ण केल्यानंतर अनंदीबाई १८८६ मध्ये भारतात परतल्या. त्यांचे नायकासारखे स्वागत करण्यात आले, अनेक लोक इतिहास रचणाऱ्या या महिलेला पाहण्यासाठी आले. कोल्हापूर संस्थानाने त्यांची स्थानिक अल्बर्ट एडवर्ड रुग्णालयातील महिला विभागाच्या प्रभारी चिकित्सक म्हणून नियुक्ती केली.
परंतु अनंदीबाईंचा विजय अल्पकालीन ठरला. त्यांचे आरोग्य, जे नेहमीच नाजूक होते, ते झपाट्याने खालावले. त्यांना क्षयरोग झाला होता, जो त्या काळी एक प्राणघातक रोग होता. त्यांच्यावर उपचार करण्याचे प्रयत्न केले गेले, ज्यात पारंपारिक आयुर्वेदिक औषधे आणि अमेरिकेतून पाठवलेले पाश्चात्य उपचार समाविष्ट होते, परंतु अनंदीबाईंची स्थिती खालावतच गेली.
दुर्दैवाने, २६ फेब्रुवारी १८८७ रोजी, त्यांच्या २२व्या वाढदिवसाच्या थोडेच आधी अनंदीबाई जोशी यांचे निधन झाले. त्या एक वर्षाहून कमी काळ पात्र डॉक्टर होत्या. त्यांच्या अकाली निधनाचा शोक संपूर्ण भारतात आणि अमेरिकेतही साजरा करण्यात आला, जिथे त्यांच्या निधनाची बातमी त्यांच्या मित्र आणि समर्थकांपर्यंत पोहोचली.
निष्कर्ष
आनंदीबाई जोशी यांचे आयुष्य जरी दुःखदपणे लहान असले तरी उल्लेखनीय कामगिरीने भरलेले होते. पाश्चात्य वैद्यकशास्त्रात प्रशिक्षित भारतातील पहिली महिला डॉक्टर बनण्यासाठी तिने प्रचंड अडथळे पार केले. तिचा दृढनिश्चय, धैर्य आणि शिक्षण आणि सेवेची वचनबद्धता जगभरातील लोकांना प्रेरणा देत आहे.
आनंदीबाईंची कथा केवळ वैयक्तिक विजयाची नाही; हे अडथळे तोडणे, सामाजिक नियमांना आव्हान देणे आणि भावी पिढ्यांसाठी मार्ग मोकळा करणे याबद्दल आहे. तिने दाखवून दिले की दृढनिश्चय आणि पाठिंब्याने, सर्वात कठीण अडथळ्यांवरही मात करणे शक्य आहे.
