रायगड किल्ला हा महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध ऐतिहासिक किल्ला आहे. हा किल्ला म्हणजे मराठा साम्राज्याचे प्रतीक आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वप्नातील ‘हिंदवी स्वराज्या’ची राजधानी होय. रायगड हे नाव ऐकताच प्रत्येक मराठी माणसाच्या अंगावर अभिमानाची शहारे येतात. शिवाजी महाराजांनी या किल्ल्याला मराठा साम्राज्याची राजधानी बनवून, येथेच राज्याभिषेक सोहळा साजरा केला होता.
रायगड किल्ला हा सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये महाड तालुक्यात समुद्रसपाटीपासून १,३५६ मीटर उंचीवर वसलेला आहे. या किल्ल्याचा इतिहास, वास्तुशिल्प आणि भौगोलिक स्थान अत्यंत विलक्षण आहे. या लेखात आपण रायगड किल्ल्याविषयी सविस्तर जाणून घेणार आहोत. चला तर मग, रायगडाच्या ऐतिहासिक सफरीवर निघूया!
रायगड किल्ल्याचा इतिहास
प्राचीन इतिहास
रायगड किल्ल्याचा प्राचीन इतिहास फारसा ज्ञात नाही. पण असे मानले जाते की, बाराव्या शतकात रायरी हे मराठे पाळेगारांचे निवासस्थान होते. चौदाव्या शतकात या पाळेगारांनी विजयानगरचे मांडलिकत्व पत्करले.
इ.स. १४३६ मध्ये दुसऱ्या अलाउद्दीन बहमनशाहने रायरी किल्ला आपल्या ताब्यात घेतला. नंतर १५४९ मध्ये अहमदनगरच्या निजामशाहने हा किल्ला जिंकून घेतला.
शिवाजी महाराजांचा काळ
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १६५६ च्या सुमारास चंद्रराव मोऱ्यांकडील सर्व किल्ले काबीज केले, त्यात रायरी किल्ला देखील होता. शिवाजी महाराजांनी रायरीचे नाव बदलून ‘रायगड’ असे ठेवले.
शिवाजी महाराजांनी १६६२ मध्ये रायगडला आपल्या राज्याची कायमची राजधानी करण्याचा निर्णय घेतला. त्यासाठी त्यांनी किल्ल्याची मोठ्या प्रमाणावर डागडुजी केली. नव्या इमारती बांधल्या, तटबंदी उभारली आणि पाणीपुरवठा सुधारला. या कामासाठी पन्नास हजार होन खर्च करण्यात आले.
१६७४ मध्ये शिवाजी महाराजांनी रायगड किल्ल्यावर स्वतःचा राज्याभिषेक करून घेतला. या ऐतिहासिक सोहळ्यानंतर रायगड हे मराठा साम्राज्याची अधिकृत राजधानी बनली.
शिवाजी महाराजांनंतरचा काळ
शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर १६८९ पर्यंत रायगड किल्ला संभाजी महाराजांच्या ताब्यात होता. पुढे मोगलांनी तो ताब्यात घेतला. १७३५ मध्ये पुन्हा मराठ्यांनी तो परत मिळवला, पण त्याचे जुने वैभव गेले होते.
पेशवाईच्या उत्तरार्धात रायगड हा राजकीय कैद्यांच्या बंदिवासाचे ठिकाण बनला. नाना फडणवीस आणि दुसरा बाजीराव पेशवा यांनी पडत्या काळात सहकुटुंब रायगडचा आश्रय घेतला होता.
१८१८ मध्ये ब्रिटिशांनी मराठ्यांचा पराभव करून रायगड किल्ला काबीज केला. त्यावेळी झालेल्या तोफांच्या माऱ्यात किल्ल्यावरील अनेक इमारती उद्ध्वस्त झाल्या.
रायगड किल्ल्याचे वैशिष्ट्ये
भौगोलिक स्थान
रायगड किल्ला हा रायगड जिल्ह्यातील महाड तालुक्यात समुद्रसपाटीपासून १,३५६ मीटर उंचीवर आहे. हा किल्ला ५.१२५ चौरस किमी क्षेत्रफळाच्या घोड्याच्या नालासारख्या आकाराच्या पठारावर वसलेला आहे.
किल्ल्याच्या सभोवती सांदोशी, छत्री निजामपूर, वाघेरी, वाडी, पाचाड, कोंझर अशी खेडी वसलेली आहेत. पाश्चात्त्य लोक रायगडला ‘पूर्वेकडील जिब्राल्टर’ असे म्हणत.
किल्ल्याचे चार भाग
रायगड किल्ल्याचे चार प्रमुख भाग आहेत:
- श्रीगोंदे टोक: हा किल्ल्याचा सर्वात उंच भाग आहे.
- टकमक टोक: हा भाग किल्ल्याच्या पश्चिमेला आहे.
- हिरकणी बुरूज: हा बुरूज किल्ल्याच्या दक्षिणेला आहे.
- बालेकिल्ला: हा किल्ल्यातील सर्वात महत्त्वाचा भाग असून, येथे शिवाजी महाराजांचा राजवाडा होता.
प्रमुख वास्तू
रायगड किल्ल्यावर अनेक ऐतिहासिक वास्तू आहेत. त्यातील काही महत्त्वाच्या वास्तू पुढीलप्रमाणे:
- महादरवाजा: हा किल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार आहे. दरवाजावर दोन भव्य कमळे कोरलेली आहेत.
- नगारखाना: येथे शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला होता.
- राजवाडा: शिवाजी महाराजांचे निवासस्थान.
- जगदीश्वर मंदिर: किल्ल्यावरील प्राचीन शिवमंदिर.
- गंगासागर तलाव: किल्ल्यावरील मोठा मानवनिर्मित तलाव.
- हिरकणी बुरूज: किल्ल्याच्या दक्षिणेकडील उंच दरीवर उभारलेला प्रसिद्ध बुरूज.
शिलालेख
रायगड किल्ल्यावर दोन महत्त्वाचे शिलालेख आहेत. ते दोन्ही वाडेश्वर मंदिराच्या नगारखान्यावर कोरलेले आहेत.
एका लेखात शिवाजी महाराजांनी किल्ल्यावर बांधलेल्या वास्तूंची माहिती दिलेली आहे. दुसऱ्या लेखात किल्ल्यावरील बांधकामे करणाऱ्या हिरोजी इंदुलकर या अधिकाऱ्याचा उल्लेख आहे.
रायगड किल्ल्याचे सांस्कृतिक महत्त्व
मराठा अस्मितेचे प्रतीक
रायगड किल्ला हा मराठा अस्मितेचे प्रतीक मानला जातो. शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापनेचे स्वप्न पाहिले ते या किल्ल्यावरून. त्यांनी येथेच हिंदवी स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली.
शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेक सोहळ्याने रायगड हे मराठा साम्राज्याचे प्रमुख केंद्र बनले. हा सोहळा म्हणजे मराठा स्वातंत्र्य लढ्याचा एक टप्पा होता.
शिवजयंती उत्सव
दरवर्षी शिवजयंती निमित्त रायगड किल्ल्यावर मोठा उत्सव साजरा केला जातो. हजारो भाविक येथे येऊन शिवाजी महाराजांना अभिवादन करतात.
१८९७ मध्ये लोकमान्य टिळक यांनी शिवजयंती उत्सवाला सुरुवात केली. त्यांनी रायगडला भेट देऊन लोकजागृती केली. तेव्हापासून शिवजयंती हा रायगडचा एक महत्त्वाचा सण बनला आहे.
ऐतिहासिक पर्यटनस्थळ
रायगड किल्ला हे महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचे ऐतिहासिक पर्यटनस्थळ आहे. मराठा इतिहासाची जाण असलेल्या प्रत्येकाला एकदा तरी रायगडला भेट द्यावीशी वाटते.
किल्ल्यावरील ऐतिहासिक वास्तू, त्यांचे अवशेष आणि भव्य बांधकाम पाहून अनेकांना इतिहासाची कीव येते. रायगडची नैसर्गिक सौंदर्यही पर्यटकांना मोहून टाकते.
रायगड किल्ल्यावर कसे जावे?
रस्ता
रायगड किल्ल्यावर जाण्यासाठी पाचाड गावातून वाडी मार्गे जाणारा रस्ता सोयीचा आहे. मुंबई-गोवा महामार्गावरून महाड फाट्यावर उतरून पाचाडला जाता येते.
रोपवे
रायगड किल्ल्यावर पोहोचण्यासाठी रोपवेची सुविधा उपलब्ध आहे. रोपवे स्थानक पाचाड गावात आहे. रोपवेने केवळ ४ मिनिटांत किल्ल्यावर पोहोचता येते.
पायी ट्रेकिंग
पर्वतारोहण आणि ट्रेकिंगचे शौकीन रायगड किल्ल्यावर पायी चढून जाणे पसंत करतात. पाचाड गावातून किल्ल्यावर चढण्यासाठी जवळपास १,७३७ पायऱ्या आहेत.
निष्कर्ष
रायगडकिल्ला हा महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक अविस्मरणीय ठेवा आहे. शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्य स्थापनेच्या स्वप्नाचे हे साक्षीदार आहे. मराठा साम्राज्याच्या उदयाची गाथा सांगणारा हा किल्ला म्हणजे आपल्या अस्मितेचा एक अमूल्य वारसा आहे.
रायगड किल्ल्याने मराठा इतिहासातील अनेक महत्त्वाच्या घटनांना साक्ष घातली आहे. शिवाजी महाराजांपासून ते पेशवाईच्या अस्तापर्यंत अनेक राजकीय उलथापालथी या किल्ल्याने अनुभवल्या आहेत. त्यामुळे या किल्ल्याला एक विलक्षण ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
