महात्मा गांधी हे भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महान नेते होते. त्यांनी अहिंसक मार्गाने देशाला स्वातंत्र्य मिळवून दिले. गांधीजींचा जन्म 2 ऑक्टोबर 1869 रोजी गुजरातमधील पोरबंदर येथे झाला. त्यांचे पूर्ण नाव मोहनदास करमचंद गांधी असे होते. त्यांना आदराने ‘बापू’ आणि ‘महात्मा’ म्हणून संबोधले जाते. गांधीजींनी आपल्या तत्त्वज्ञानातून जगभरातील लोकांना प्रेरित केले आणि शांतता, अहिंसा आणि सत्याग्रहाचा संदेश दिला.
गांधीजींचे बालपण आणि शिक्षण
गांधीजींचा जन्म एका सामान्य कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील करमचंद गांधी पोरबंदरचे दिवाण होते तर आई पुतळीबाई या धार्मिक विचारांच्या होत्या. गांधीजींवर लहानपणापासूनच आईच्या धार्मिक विचारांचा प्रभाव पडला. ते प्राथमिक शिक्षण राजकोटला झाले. माध्यमिक शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर पुढील शिक्षणासाठी ते इंग्लंडला गेले. तिथे त्यांनी बॅरिस्टरची पदवी मिळवली.
दक्षिण आफ्रिकेत गांधीजींचा सत्याग्रह
बॅरिस्टर झाल्यानंतर गांधीजी वकिली करण्यासाठी दक्षिण आफ्रिकेत गेले. तिथे त्यांना वर्णभेदाचा सामना करावा लागला. प्रवासादरम्यान त्यांना प्रथम वर्गातून खाली ढकलण्यात आले कारण ते काळ्या वर्णाचे होते. या घटनेने त्यांच्या मनावर खोल परिणाम झाला. दक्षिण आफ्रिकेत भारतीयांवर होणाऱ्या अन्यायाविरुद्ध त्यांनी सत्याग्रह सुरू केला. सत्याग्रह म्हणजे सत्य आणि अहिंसेच्या मार्गाने केलेला निषेध होय. गांधीजींनी शांततेच्या मार्गाने आंदोलन केले आणि तिथल्या भारतीयांच्या हक्कांसाठी लढा दिला.
भारतात परतल्यानंतर गांधीजींचे कार्य
दक्षिण आफ्रिकेहून परतल्यानंतर गांधीजी भारतात स्वातंत्र्य चळवळीत सहभागी झाले. त्यांनी देशभरात फिरून लोकांमध्ये जागृती निर्माण केली. अहिंसक मार्गाने ते ब्रिटिशांच्या विरोधात उभे राहिले.
असहकार आंदोलन
1920 मध्ये गांधीजींनी असहकार आंदोलनाची सुरुवात केली. या आंदोलनात त्यांनी ब्रिटिशांशी असहकार करण्याचे आवाहन केले. परकीय मालावर बहिष्कार टाकण्यास सांगितले. या आंदोलनाला देशभरातून प्रचंड प्रतिसाद मिळाला.
सविनय कायदेभंग
1930 मध्ये गांधीजींनी मीठाच्या सत्याग्रहाद्वारे सविनय कायदेभंगाला सुरुवात केली. ब्रिटिशांनी मीठ बनवण्यावर कर लावला होता. या विरोधात गांधीजींनी दांडी येथून मीठ बनवण्याचा निर्णय घेतला. हजारो लोक त्यांच्या पाठीशी उभे राहिले. या आंदोलनामुळे ब्रिटिशांना मोठा धक्का बसला.
भारत छोडो आंदोलन
1942 मध्ये गांधीजींनी भारत छोडो आंदोलनाची घोषणा केली. त्यांनी ब्रिटिशांना भारत सोडण्याचे आवाहन केले. या आंदोलनात लाखो लोकांनी भाग घेतला. अनेकांना तुरुंगवासही पत्करावा लागला. या आंदोलनामुळे ब्रिटिशांना भारतातून जाण्याशिवाय पर्याय उरला नाही.
गांधीजींचे विचार आणि तत्त्वज्ञान
गांधीजींनी आपल्या आयुष्यभर अहिंसा, सत्य आणि शांततेचा मार्ग अवलंबला. त्यांनी सांगितले की, “सत्य आणि अहिंसा ही माझी जीवनाची मूलभूत तत्त्वे आहेत.” त्यांनी सर्वधर्मसमभावाचा संदेश दिला. जातीभेद, अस्पृश्यता आणि स्त्रियांच्या उन्नतीसाठी त्यांनी प्रयत्न केले. त्यांनी ग्रामोद्योग, स्वदेशी आणि सर्वोदयाचा पुरस्कार केला.
सत्य आणि अहिंसा
गांधीजींनी सत्य आणि अहिंसा ही आपली मूलभूत तत्त्वे मानली. सत्याग्रहाच्या माध्यमातून त्यांनी या तत्त्वांचा वापर केला. ते म्हणत, “सत्याला माझा प्राण वाहिला आहे आणि अहिंसा हे माझे आयुध आहे.” त्यांच्या मते सत्य आणि अहिंसेच्या मार्गाने कोणताही प्रश्न सोडवता येतो.
सर्वधर्मसमभाव
गांधीजी सर्वधर्मसमभावाचे पुरस्कर्ते होते. ते सर्व धर्मांचा आदर करत असत. त्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्याचा संदेश दिला. धर्म हा व्यक्तीचा खाजगी विषय आहे, असे ते मानत. धर्मांतराला ते विरोध करत असत. त्यांच्या मते, “प्रत्येक धर्मात सत्य असते, फक्त त्याचा अर्थ लावण्याच्या पद्धती वेगवेगळ्या असतात.”
अस्पृश्यता निवारण
गांधीजी अस्पृश्यता निवारणासाठी आयुष्यभर झटले. अस्पृश्यतेला त्यांनी हिंदू धर्मातील कलंक मानले. अस्पृश्यांना ‘हरिजन’ म्हणून संबोधले. त्यांच्यासाठी स्वतंत्र वसतिगृहे, शाळा सुरू केल्या. अस्पृश्यांच्या उद्धारासाठी त्यांनी ‘हरिजन सेवक संघ’ स्थापन केली.
स्त्री उद्धार
गांधीजींनी स्त्रियांच्या हक्कांसाठी आवाज उठवला. स्त्री-पुरुष समानतेचा पुरस्कार केला. विधवा पुनर्विवाह, केशवपन बंदी, स्त्री शिक्षणासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. त्यांनी स्त्रियांना आंदोलनात सहभागी करून घेतले. त्यांच्या मते, “खऱ्या स्वातंत्र्याचा अर्थ स्त्रियांचे स्वातंत्र्य आहे.”
ग्रामोद्योग आणि स्वदेशी
गांधीजींनी खेड्यांचा विकास हा देशाच्या विकासाचा पाया मानला. ग्रामोद्योगांना प्रोत्साहन दिले. स्वदेशी वस्तूंचा वापर करण्यावर भर दिला. चरखा हे त्यांचे प्रतीक बनले. परकीय कापडावर बहिष्कार टाकण्याचे आवाहन केले.
सर्वोदय
गांधीजींनी ‘सर्वोदय’ संकल्पना मांडली. सर्वांचे कल्याण हे त्यांचे ध्येय होते. समाजातील शेवटच्या व्यक्तीपर्यंत विकासाचे फायदे पोहोचवणे आवश्यक आहे, असे ते म्हणत. त्यांच्या मते, “जोपर्यंत समाजातील शेवटची व्यक्ती सुखी नाही, तोपर्यंत खऱ्या अर्थाने स्वराज्य प्राप्त झाले असे म्हणता येणार नाही.”
गांधीजींचे व्यक्तिमत्त्व
गांधीजी एक महान व्यक्तिमत्त्व होते. साधेपणा, करुणा, दया हे त्यांचे गुण होते. लोकांशी प्रेमाने वागणे, सर्वांना सन्मानाने वागवणे हे त्यांचे वैशिष्ट्य होते. ते स्वतः जे सांगत त्याप्रमाणे आचरण करत असत. त्यांचे जीवन हे त्यांच्या विचारांचे प्रतिबिंब होते. त्यांनी आपल्या कार्यातून, विचारातून जगाला एक नवीन दिशा दाखवली.
गांधीजींचे निधन
30 जानेवारी 1948 रोजी गांधीजींची हत्या करण्यात आली. नथुराम गोडसे नावाच्या हिंदू कट्टरवाद्याने त्यांच्यावर गोळ्या झाडल्या. मरताना त्यांच्या तोंडून शेवटचे शब्द निघाले ते म्हणजे “हे राम”. त्यांच्या मृत्यूने संपूर्ण देश हादरला. जगभरातून त्यांना श्रद्धांजली वाहण्यात आली.
गांधीजींचे विचार आजही प्रासंगिक
गांधीजींचे विचार आजही तितकेच प्रासंगिक आहेत. अहिंसा, सत्य, शांतता, प्रेम यांची आज जास्त गरज आहे. त्यांच्या विचारांचा प्रसार करणे ही आपली जबाबदारी आहे. गांधीजींच्या जयंतीला आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन म्हणून साजरा केला जातो. त्यांचे विचार जोपासून आपण एक चांगले समाज निर्माण करू शकतो.
गांधीजी एक महान व्यक्तिमत्त्व होऊन गेले. त्यांनी भारताला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी आयुष्यभर झटले. त्यांनी अहिंसक मार्गाने एक नवीन क्रांती घडवून आणली. त्यांच्या विचारांनी जगभरातील लोकांना प्रेरित केले. आजही त्यांचे विचार तितकेच मौलिक आणि प्रासंगिक आहेत.
गांधीजींचे साहित्य आणि लेखन
गांधीजी एक प्रभावी लेखक देखील होते. त्यांनी आपल्या विचारांचा प्रसार लेखनातून केला. त्यांनी ‘यंग इंडिया’, ‘नवजीवन’, ‘हरिजन’ सारखी वृत्तपत्रे चालवली. ‘सत्याचे प्रयोग’ हे त्यांचे आत्मचरित्र विशेष गाजले. ‘हिंद स्वराज’, ‘मंगल प्रभात’ ही त्यांची इतर पुस्तके आहेत. त्यांच्या लेखनातून एक नवीन विचारधारा समोर आली.
गांधीजींचे जीवन एक प्रेरणास्रोत
गांधीजींचे जीवन हे प्रत्येकासाठी प्रेरणादायी आहे. त्यांनी दाखवलेला मार्ग आजही अनुसरण करण्यासारखा आहे. सत्य, अहिंसेचा मार्ग कठीण असला तरी तोच खरा मार्ग आहे, हे त्यांनी सिद्ध करून दाखवले. त्यांच्या विचारांचा प्रसार करणे, त्यांचे आदर्श जोपासणे ही आपली जबाबदारी आहे.
गांधीजींचे विचार हे केवळ भारतापुरतेच मर्यादित नाहीत तर ते जागतिक स्वरूपाचे आहेत. शांतता, अहिंसा, प्रेम, सत्य हे मूल्य जगाला दिशा देणारे आहेत. जागतिक शांततेसाठी गांधीजींचा मार्ग अनुसरणे गरजेचे आहे.
गांधीजींचा वारसा जपणे आवश्यक
गांधीजींनी आपल्यासाठी जो वारसा ठेवला आहे, तो जपणे ही आपली जबाबदारी आहे. त्यांचे विचार, मूल्ये यांचा प्रसार करणे आवश्यक आहे. गांधीजींच्या जयंतीनिमित्त आपण पुन्हा एकदा त्यांच्या विचारांची आठवण करून त्यांचा मार्ग अनुसरण करण्याचा संकल्प करूया.
गांधीजी म्हणतात, “माझे जीवन हाच माझा संदेश आहे.” त्यांचे जीवन जगण्याची एक पद्धत आहे. ती पद्धत आत्मसात करून आपण एक चांगले समाज निर्माण करू शकतो. गांधीजींचा विचार हा मानवतेचा विचार आहे. तो विचार जोपासून मानवतेचे रक्षण करणे ही आपली नैतिक जबाबदारी आहे.
साराांश
महात्मा गांधी हे भारताचे राष्ट्रपिता होते. त्यांनी अहिंसक मार्गाने भारताला स्वातंत्र्य मिळवून दिले. सत्य, अहिंसा ही त्यांची मूलभूत तत्त्वे होती. त्यांनी सर्वधर्मसमभाव, अस्पृश्यता निवारण, स्त्री उद्धार, ग्रामोद्योग, स्वदेशी, सर्वोदय यांसारख्या विचारांचा पुरस्कार केला. गांधीजी एक महान व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचे विचार आजही प्रासंगिक आहेत. त्यांचा वारसा जपणे ही आपली जबाबदारी आहे. गांधीजींच्या विचारांचा प्रसार करून आपण एक चांगले समाज निर्माण करू शकतो.
गांधीजींचे विचार हे मानवतेचे विचार आहेत. ते जागतिक स्वरूपाचे आहेत. जगाला एका नवीन दिशा देण्याचे सामर्थ्य त्यांच्या विचारांमध्ये आहे.
