संत ज्ञानेश्वर हे महाराष्ट्रातील एक महान संत, कवी, तत्त्वज्ञ आणि योगी होते. त्यांनी आपल्या अल्पायुषी जीवनात मराठी भाषेला आणि साहित्याला अमूल्य योगदान दिले. आज आपण त्यांच्या जीवनाचा आणि कार्याचा सविस्तर आढावा घेऊया.
जन्म आणि कुटुंब
संत ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. 1275 मध्ये आपेगाव या गावी झाला. हे गाव गोदावरी नदीच्या तीरावर वसलेले आहे. त्यांचे वडील विठ्ठलपंत आणि आई रुक्मिणी होत्या. त्यांच्या कुटुंबात चार भावंडे होती:
- निवृत्तिनाथ (वडील भाऊ)
- ज्ञानेश्वर
- सोपान (धाकटा भाऊ)
- मुक्ताबाई (बहीण)
विठ्ठलपंत हे मूळचे संन्यासी होते, परंतु त्यांनी गुरूंच्या आज्ञेनुसार गृहस्थाश्रमात परत आले. या कारणामुळे समाजाने त्यांना बहिष्कृत केले. या प्रतिकूल परिस्थितीत ज्ञानेश्वर आणि त्यांची भावंडे लहानपणापासूनच संघर्ष करत वाढली.
शिक्षण आणि आध्यात्मिक प्रवास
ज्ञानेश्वरांचे प्राथमिक शिक्षण त्यांचे वडील भाऊ निवृत्तिनाथ यांच्याकडून झाले. निवृत्तिनाथांनी त्यांना नाथ परंपरेची दीक्षा दिली. या काळात ज्ञानेश्वरांनी वेद, उपनिषदे, भगवद्गीता आणि इतर धार्मिक ग्रंथांचा सखोल अभ्यास केला.
लहान वयातच त्यांनी अध्यात्माची उच्च पातळी गाठली. त्यांच्या ज्ञानाची ख्याती दूरवर पसरली. अनेक लोक त्यांच्याकडे मार्गदर्शनासाठी येऊ लागले.
प्रमुख रचना
संत ज्ञानेश्वरांनी अनेक महत्त्वपूर्ण ग्रंथांची रचना केली. त्यातील काही प्रमुख रचना:
1. ज्ञानेश्वरी / भावार्थदीपिका
ज्ञानेश्वरी हे त्यांचे सर्वात प्रसिद्ध आणि महत्त्वाचे काम आहे. हा ग्रंथ त्यांनी केवळ 16 व्या वर्षी लिहिला. ज्ञानेश्वरी हा भगवद्गीतेवरील विस्तृत भाष्यग्रंथ आहे. यात त्यांनी गीतेतील तत्त्वज्ञान सामान्य माणसांना समजेल अशा सोप्या मराठी भाषेत मांडले आहे.
ज्ञानेश्वरीची काही वैशिष्ट्ये:
- 9000 ओव्यांमध्ये लिहिलेला हा ग्रंथ मराठी साहित्यातील एक अमूल्य ठेवा आहे.
- यात अद्वैत वेदांताचे तत्त्वज्ञान सोप्या भाषेत मांडले आहे.
- अनेक सुंदर दृष्टांत आणि उपमांचा वापर केला आहे.
- भक्ती, ज्ञान आणि कर्मयोग यांचा समन्वय साधला आहे.
2. अमृतानुभव
अमृतानुभव हा त्यांचा दुसरा महत्त्वाचा ग्रंथ आहे. यात त्यांनी आपले आध्यात्मिक अनुभव शब्दबद्ध केले आहेत. हा ग्रंथ 800 ओव्यांमध्ये लिहिला आहे.
3. चांगदेव पासष्टी
हा 65 ओव्यांचा लहान ग्रंथ आहे. यात त्यांनी योगी चांगदेव महाराज यांना उपदेश केला आहे.
4. हरिपाठ
हा 27 ओव्यांचा लघुग्रंथ आहे. यात भगवंताच्या नामस्मरणाचे महत्त्व सांगितले आहे.
तत्त्वज्ञान आणि शिकवण
संत ज्ञानेश्वरांच्या तत्त्वज्ञानाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये:
- अद्वैत वेदांत: त्यांनी अद्वैत वेदांताचे तत्त्वज्ञान मांडले. जीव आणि शिव यांच्यात मूलतः भेद नाही असे त्यांचे मत होते.
- भक्तीचे महत्त्व: ज्ञानासोबतच भक्तीलाही त्यांनी महत्त्व दिले. विठ्ठल भक्तीचा प्रसार केला.
- कर्मयोग: निष्काम कर्माचे महत्त्व त्यांनी सांगितले. कर्म करत असतानाही अनासक्त राहण्याचा संदेश दिला.
- सर्वधर्मसमभाव: सर्व धर्म आणि जाती समान आहेत असे त्यांचे मत होते. त्यांनी जातिभेद नाकारला.
- नामस्मरणाचे महत्त्व: भगवंताच्या नावाचे स्मरण हे मोक्षप्राप्तीचे सोपे साधन आहे असे त्यांनी सांगितले.
- योगमार्ग: कुंडलिनी योग आणि हठयोगाचेही महत्त्व त्यांनी सांगितले.
- ज्ञानाचे महत्त्व: अज्ञान हेच दुःखाचे मूळ कारण आहे. खरे ज्ञान मिळवल्यानेच मोक्ष मिळतो असे त्यांचे मत होते.
चमत्कार आणि अद्भुत घटना
संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार आणि अद्भुत घटना जोडल्या गेल्या आहेत. त्यातील काही:
- भिंत चालवणे: नेवासे येथे त्यांनी भिंत चालवली असे म्हटले जाते.
- म्हशीकडून वेद म्हणवणे: पैठण येथे ब्राह्मणांनी त्यांना आव्हान दिले असता त्यांनी एका म्हशीकडून वेद म्हणवले.
- मृत व्यक्तीला जिवंत करणे: नेवासे येथे एका मृत व्यक्तीला त्यांनी जिवंत केले असे सांगितले जाते.
- वृक्षावर बसून गंगेत स्नान: त्यांनी एका वृक्षावर बसून गंगेत स्नान केले असे म्हटले जाते.
या चमत्कारांमागील उद्देश लोकांना आध्यात्मिक मार्गाकडे वळवणे हा होता.
वारकरी संप्रदायाची स्थापना
संत ज्ञानेश्वर हे वारकरी संप्रदायाचे संस्थापक मानले जातात. या संप्रदायाची काही वैशिष्ट्ये:
- विठ्ठल भक्तीवर आधारित
- जात-पातीचे बंधन नाकारणारा
- सर्वसामान्यांना सहज समजेल असा
- आषाढी आणि कार्तिकी एकादशीला पंढरपूरची वारी
- अभंग गायन परंपरा
वारकरी संप्रदायाने महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनावर मोठा प्रभाव टाकला आहे.
समकालीन संत आणि शिष्य
संत ज्ञानेश्वरांचे अनेक समकालीन संत आणि शिष्य होते:
- संत नामदेव: ज्ञानेश्वरांचे निकटचे मित्र
- संत गोरा कुंभार
- संत सावता माळी
- संत चोखामेळा
- संत जनाबाई
- संत सेना न्हावी
या सर्व संतांनी एकत्र मिळून भक्ती चळवळीचा प्रसार केला.
समाधी
संत ज्ञानेश्वरांनी अल्पायुषी असतानाच समाधी घेतली. त्यांच्या समाधीविषयी पुढील माहिती मिळते:
- वय: 21 वर्षे
- स्थळ: आळंदी (पुणे जिल्हा)
- दिनांक: कार्तिक वद्य त्रयोदशी (इ.स. 1296)
त्यांनी स्वेच्छेने सजीव समाधी घेतली असे मानले जाते. आजही आळंदी येथे त्यांची समाधी आहे. दरवर्षी लाखो भाविक येथे भेट देतात.
वारसा आणि प्रभाव
संत ज्ञानेश्वरांचा महाराष्ट्राच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक जीवनावर अतिशय मोठा प्रभाव पडला आहे:
- मराठी भाषेचा विकास: त्यांनी मराठी भाषेत लिहून तिला प्रतिष्ठा मिळवून दिली.
- भक्ती चळवळीचा प्रसार: त्यांच्यामुळे महाराष्ट्रात भक्ती चळवळीला मोठी चालना मिळाली.
- वारकरी संप्रदायाची स्थापना: हा संप्रदाय आजही महाराष्ट्रात लोकप्रिय आहे.
- साहित्यिक वारसा: त्यांच्या ग्रंथांनी मराठी साहित्याला समृद्ध केले.
- सामाजिक सुधारणा: जातिभेद नाकारून त्यांनी समतेचा संदेश दिला.
- तत्त्वज्ञानाचा प्रसार: अद्वैत वेदांताचे तत्त्वज्ञान त्यांनी सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवले.
- पुढील संतांना प्रेरणा: एकनाथ, तुकाराम यांसारख्या पुढील संतांना त्यांच्या कार्याची प्रेरणा मिळाली.
निष्कर्ष
संत ज्ञानेश्वर हे महाराष्ट्राचे एक अमूलय रत्न आहेत. त्यांच्या अल्पायुषी जीवनात त्यांनी केलेले कार्य अतुलनीय आहे. त्यांनी दिलेला आध्यात्मिक वारसा आजही महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनावर प्रभाव टाकत आहे. आपण त्यांच्या जीवनातून आणि शिकवणीतून अनेक मूल्यवान धडे घेऊ शकतो.
