यमाई देवी हे महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध शक्तिपीठ आहे. सातारा जिल्ह्यातील खटाव तालुक्यातील औंध गावात स्थित असलेले हे मंदिर शिव-पार्वतीच्या एकत्रित रूपाचे प्रतीक मानले जाते. यमाई देवीला पार्वती मातेचा तसेच रेणुकादेवीचा अवतार मानतात. या मंदिराला मुळपीठ असेही म्हणतात कारण येथेच मुळ आदिमाया यमाई देवीने प्रकट होऊन औंधासुर राक्षसाचा वध केला होता.
यमाई देवीचा अवतार
पौराणिक कथेनुसार, पूर्वी औंध परिसरात औंधासुर नावाचा एक बलाढ्य राक्षस राज्य करत होता. त्याच्या अत्याचारामुळे सर्वत्र हाहाकार माजला होता. भक्तजनांवर होणारा अन्याय पाहून दख्खनचा राजा श्री जोतिबा औंधाकडे चालून आला. पण औंधासुराच्या अफाट शक्तीपुढे जोतिबा कमी पडू लागला.
तेव्हा जोतिबांनी आदिमायेला “ये माई” अशी साद घातली. ही साद ऐकताच आदिशक्ती रेणुका मातेने यमाई देवीचा अवतार घेतला. देवीच्या हातात खड्ग, त्रिशूल, धनुष्य होते तर पाठीवर बाणांनी भरलेला भात होता. प्रत्येक बाण असुराच्या रक्तासाठी तहानलेला होता. आग ओकणारे डोळे असुरांना शोधत होते.
औंधासुराचा वध
यमाई देवी आणि औंधासुर यांच्यात प्रचंड युद्ध झाले. देवी अतिशय क्रोधित झाली होती. तिने उचललेला निर्वाणीचा शेवटचा बाण सळसळत औंधासुराजवळ गेला आणि क्षणात त्याचे धड व डोके वेगळे केले. अशा प्रकारे मुळमाया यमाई देवीने औंधासुराचा वध करून जनतेला भयमुक्त केले.
मंदिराचे वैशिष्ट्ये
औंध येथील यमाई देवी मंदिर टेकडीच्या माथ्यावर वसलेले आहे. येथे पोहोचण्यासाठी पायऱ्या किंवा वाहनाने जाता येते. मुख्य मूर्ती काळ्या पाषाणात कोरलेली असून जवळपास 2 मीटर उंच आहे. देवी पायाची मांडी घालून बसलेल्या अवस्थेत आहे.
मंदिराच्या शिखरावर विविध हिंदू देवतांच्या प्रतिमा व मूर्ती आहेत. हे मंदिर अनेक मराठी कुटुंबांचे कुलदैवत आहे. अलीकडेच लोकवर्गणीतून देवीस सोन्याचा कलश अर्पण करण्यात आला.
श्री भवानी संग्रहालय
मंदिर परिसरात औंधच्या महाराजांनी आपल्या खाजगी संग्रहातून श्री भवानी संग्रहालय उभारले आहे. येथे 19 व्या आणि 20 व्या शतकातील प्रसिद्ध भारतीय व ब्रिटिश चित्रकारांच्या कलाकृती पाहायला मिळतात. एम.व्ही. धुरंधर, बाबुराव पेंटर, माधव सातवळेकर, राजा रवी वर्मा आणि हेन्री मूर यांची चित्रे येथे आहेत.
निष्कर्ष
यमाई देवीचा इतिहास म्हणजे एक अद्भुत आणि प्रेरणादायी कथा आहे. ती शक्तीचे प्रतीक असून अन्यायाविरुद्ध लढण्याची शिकवण देते. औंध येथील हे प्राचीन मंदिर आजही अनेक भाविकांना आकर्षित करते. मुळपीठ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या ठिकाणी यमाई देवीचा साक्षात्कार घेण्याचा अनुभव अविस्मरणीय ठरतो.
