छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्य स्थापनेच्या मोहिमेत अनेक थोर सरदार आणि योद्धे होते. त्यातील एक अत्यंत महत्त्वाचे नाव म्हणजे येसाजी कंक. येसाजी कंक हे शिवाजी महाराजांचे लहानपणापासूनचे मित्र, विश्वासू सल्लागार आणि पराक्रमी सेनापती होते. त्यांनी आपल्या जीवनभर स्वराज्यासाठी झुंज दिली.
येसाजी कंक यांचा जन्म आणि पार्श्वभूमी
येसाजी कंक यांचा जन्म इ.स. १६२६ मध्ये भुतोंडे गावात, राजगडच्या पायथ्याशी झाला होता. ते क्षत्रिय कोळी कुटुंबातील कंक घराण्यातील होते. त्यांचे वडील दादोजी कंक हे शिवाजी महाराजांचे वडील शहाजी राजे यांच्या सैन्यात होते. म्हणजेच लढाऊपणा आणि देशभक्ती हे गुण येसाजींच्या रक्तातच होते.
लहानपणापासूनच येसाजी हे अत्यंत शारीरिक दृष्ट्या सशक्त होते. त्यांना कष्ट सहन करण्याची अफाट क्षमता होती. तसेच त्यांच्यात एका ध्येयासाठी आयुष्यभर झुंज देण्याची जिद्द होती.
शिवाजी महाराजांशी पहिली भेट आणि मैत्री
येसाजी आणि शिवाजी महाराज यांची पहिली भेट त्यांच्या तारुण्यातच झाली. दोघांनाही हिंदवी स्वराज्य स्थापन करण्याचे स्वप्न होते. हे स्वप्न साकार करण्यासाठी शिवाजी महाराजांनी अवघ्या १५ व्या वर्षी एक सैन्य उभारले. येसाजी कंक यांना या सैन्यात पायदळाचे सेनापती बनवण्यात आले आणि त्यांना ‘शिलेदार’ ही मानाची पदवीही देण्यात आली. तेव्हापासून येसाजी कंक यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य स्वराज्यासाठी वेचले.
सैन्याची तयारी आणि प्रशिक्षण
येसाजी कंक हे तरुण मुलांना प्रशिक्षित करून एक सशक्त सैन्य तयार करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावत होते. ते सैनिकांना गनिमी काव्याचे धडे देत असत, जे नंतर मराठा सैन्याचे वैशिष्ट्य बनले. येसाजी स्वतः अत्यंत कणखर आणि धाडसी योद्धा होते. त्यांच्या या गुणांमुळे ते सैनिकांसाठी एक आदर्श ठरले.
प्रतापगडच्या लढाईतील योगदान
प्रतापगडच्या लढाईत येसाजी कंक यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. या लढाईत मराठा सैन्याने अफजलखानाचा पराभव केला. येसाजी हे या लढाईत पायदळाचे नेतृत्व करत होते. त्यांनी आपल्या सैन्याला उत्तम मार्गदर्शन केले आणि शत्रूवर हल्ला चढवला.
मद्यधुंद हत्तीशी लढा – एक अविस्मरणीय प्रसंग
येसाजी कंक आणि शिवाजी महाराजांच्या आयुष्यातील एक प्रसिद्ध प्रसंग म्हणजे एका मद्यधुंद, वेडसर हत्तीशी लढा देणे. एकदा कुतुबशाहीच्या प्रतिनिधींनी शिवाजी महाराजांना विचारले की त्यांच्या सैन्यात हत्तींशी लढण्यासाठी कोणी योद्धा आहे का. शिवाजी महाराजांनी त्वरित उत्तर दिले की त्यांच्या सैन्यातील कोणताही सैनिक हे आव्हान पेलू शकेल.
कुतुबशाहीच्या प्रतिनिधींनी येसाजी कंक यांची या लढाईसाठी निवड केली. येसाजी यांनी माता भवानी आणि शिवाजी महाराजांना वंदन केले आणि मैदानात उतरले. हा वेडा हत्ती सुमारे ५००० किलो वजनाचा होता आणि संतापाने फुत्कारत होता. त्याने एकदम येसाजींवर हल्ला चढवला. दोन तास चाललेल्या भीषण लढाईत प्रत्येक हालचालीवर दोन्ही बाजूंनी जल्लोष आणि निराशा व्यक्त होत होती. शेवटी, येसाजी यांनी दोन्ही मुठी एकत्र करून हत्तीच्या डोक्यावर (कुंभस्थळावर) प्रहार केला. काही मिनिटांतच कुतुबशाहीचा अभिमान असलेला हा प्रचंड हत्ती ठार झाला. कुतुबशाहीचा गर्व चुराडला गेला.
अशी होती येसाजी कंक यांची शौर्यगाथा. आपल्या या पराक्रमी वीरांना आपण नक्कीच लक्षात ठेवले पाहिजे, ज्यांनी या पवित्र भूमीचा कायदा अबाधित ठेवण्यासाठी आणि स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी डोंगरासारखे उभे राहून सर्व प्रतिकूलतेला तोंड दिले!
शिवाजी महाराजांचे विश्वासू सल्लागार
येसाजी कंक हे केवळ एक पराक्रमी योद्धाच नव्हते, तर शिवाजी महाराजांचे अत्यंत विश्वासू सल्लागारही होते. छत्रपती शिवाजी महाराज, धर्मवीर छत्रपती संभाजी महाराज, छत्रपती राजाराम महाराज आणि छत्रपती शाहू महाराज अशा चार छत्रपतींना त्यांनी निष्ठेने साथ दिली. शिवाजी महाराजांच्या अनेक महत्त्वपूर्ण निर्णयांमध्ये त्यांचा सल्ला घेतला जात असे.
स्मारक आणि सन्मान
येसाजी कंक यांच्या योगदानाची दखल घेऊन पुणे जिल्ह्यातील भोर तालुक्यातील भाटघर धरणाचे नाव बदलून ‘येसाजी कंक जलसागर’ असे ठेवण्यात आले आहे. तसेच, त्यांनी केलेल्या एका पराक्रमावर ‘फत्तेशिकस्त’ नावाचा चित्रपटही बनवण्यात आला आहे.
शेवटची वर्षे आणि मृत्यू
येसाजी कंक यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य स्वराज्यासाठी झोकून दिले. शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूपर्यंत ते त्यांच्या बरोबर राहिले. त्यानंतरही त्यांनी स्वराज्याची सेवा अखंडपणे सुरू ठेवली. त्यांच्या मृत्यूची नेमकी तारीख ज्ञात नाही, परंतु ते उत्तरार्धात म्हातारपणी शांततेत मृत्यू झाले असावेत.
निष्कर्ष
येसाजी कंक हे मराठा साम्राज्यातील एक अत्यंत शूर आणि बलिष्ठ योद्धा होते. त्यांनी स्वराज्यासाठी आपले संपूर्ण जीवन समर्पित केले. शिवाजी महाराजांच्या विश्वासातील सेनापती म्हणून त्यांनी अनेक लढायांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांचे अदम्य धैर्य, अचाट पराक्रम आणि देशभक्ती हे गुण प्रत्येकासाठी प्रेरणादायी आहेत. मराठा इतिहासातील हा महान योद्धा नेहमीच स्मरणात राहील.
